A02. บทนำ: การจำแนกเนื้อหาโดยละเอียดในมหาภารตยุทธ (บรรพ - อัธยายะ - โศลก)

Title Thumbnail & Hero Image: เทพฮินดู, พัฒนาขึ้นเมื่อ: 16 มิถุนายน 2567.
A02. บทนำ: การจำแนกเนื้อหาโดยละเอียดในมหาภารตยุทธ (บรรพ - อัธยายะ - โศลก)

First revision: Jun.8, 2024
Last change: Nov.2, 2025
สืบค้น รวบรวม เรียบเรียง แปล และปริวรรตโดย อภิรักษ์ กาญจนคงคา.

หน้าที่ 1

มหาภารตยุทธมีการจำแนกเนื้อหาออกเป็นโศลก⁰¹. ซึ่งโศลกดังกล่าวหลายโศลกประกอบกันเป็นบท (Chapter) หรืออัธยายะ⁰². หลาย ๆ อัธยายะประกอบกันเป็นบรรพ⁰³. ผู้คนโดยทั่วไปเข้าใจว่ามหาภารตยุทธนั้นมี 18 บรรพ ซึ่งก็เป็นเรื่องที่ถูกต้อง. แต่ก็มีการจัดหมวดหมู่โดยละเอียดอีก 100 บรรพ ที่ระบุไว้ในตารางที่จะแสดงในหน้าต่อ ๆ ไป. โดยตารางฯ ได้อ้างอิงตามฉบับที่ได้พิเคราะห์พิจารณ์แล้ว⁰⁴. ในปัจจุบันมี 98 บรรพ (หรือ อุปบรรพ - upa-Parva) (ในตารางจะระบุว่าสดมภ์หรือคอลัมน์ว่า 100-parva classification ซึ่งนั่นคือชื่อสดมภ์เท่านั้น).
---------------
⁰¹^. โศลก (श्लोक - śloka) แปลว่า คำประพันธ์ในวรรณคดีสันสกฤต 4 บาท เป็น 1 บท ตามปรกติมีบาทละ 8 พยางค์ เรียกว่า โศลกหนึ่ง.
บาท กลอนสุภาพ บท หนึ่งมี 4 วรรค กลอน 2 เรียกว่า 1 บาท หรือ 1 คำกลอน ฉะนั้นกลอนสุภาพบทหนึ่ง จึงมี 2 บาท หรือ 2 คำกลอน บทแรกเรียกว่า บาทเอก บาทที่สองเรียกว่า บาทโท สำหรับวรรคทั้งสี่ของกลอนยังมีชื่อเรียกวรรค ตามลักษณะการบังคับสัมผัส และนิยมใช้เสียงวรรณยุกต์ท้ายวรรคต่างกัน.
โศลก (श्लोक śloka โศฺลก สันสกฤตออกเสียง shloka คือ ศ ออกเสียงคล้าย sh ในภาษาอังกฤษ และควบกับ ล ด้วย) หมายถึง ฉันทลักษณ์ “ชนิดหนึ่ง” ในภาษาสันสกฤต (ฉันทลักษณ์ก็คือรูปแบบคำประพันธ์ หรือแบบแผนของร้อยกรองนั่นเอง) แต่อาจหมายถึงร้อยกรองทั่ว ๆ ไปก็ได้ ดังนั้นเมื่อเอ่ยถึงโศลก จึงมีความหมายสองอย่าง.
ฉันท์ที่ชื่อโศลกนั้น อาจเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า อนุษฺฏุภฺ (अनुष्टुभ् - anuṣṭúbh) อะ-นุษ-ฏุภ.
เล่ากันว่าที่มาของคำ โศลก คือ ความเศร้าเมื่อฤษีวาลมีกิได้เห็นนกตัวหนึ่งถูกนายพรานสังหารขณะมันพลอดรักกับคู่ ฤษีเห็นแล้วเกิดความเศร้า จึงเปล่งโศลกขึ้นมา เนื้อหาตำหนินายพรานนั้นเป็นร้อยกรอง แล้วตั้งชื่อร้อยกรองชนิดนี้ว่า โศลก เพราะเป็นร้อยกรองที่เกิดขึ้นจากความเศร้า ซึ่งเล่าไว้ในกาณฑ์ (กัณฑ์) ที่หนึ่งแห่งรามายณะ เรียกว่าพาลกาณฑ์.
จำนวนพยางค์ในโศลกนั้นคล้ายกับกลอนแปดของไทยเรา คือบทหนึ่งมี 4 วรรค, วรรคละ 8 คำ แต่มีการกำหนดเสียงหนักเบาด้วย เช่น
ปาทพทฺโธ’กฺษรสมะ.......... ตนฺตฺรีลยสมนวิตะ
โศการฺตสฺย ปฺรวฺฤตฺโต เม... ศฺโลโก ภวตุ นานฺยถา ฯ (1.2.18 รามายณ)
(มักจะเขียนบรรทัดละ 2 วรรคติดกัน)
โศลกนี้ ความว่า สิ่งที่พรั่งพรูจากความเศร้าของข้า ซึ่งผูกไว้สี่บาท มีอักษร (พยางค์) เท่ากัน มีจังหวะเข้ากับเครื่องสาย ขอจงเรียกว่า โศลก อย่าได้เป็นอย่างอื่น.
อนึ่ง นิทานเรื่องโศลกคงจะเป็นการเล่านิทานเพื่ออธิบายที่มาของเรื่อง ตามปกติของมนุษย์ จริง ๆ แล้ว คำว่า โศลก น่าจะมีที่มาจากคำอื่น และมีใช้มาช้านานตั้งแต่สมัยพระเวท เรื่อยมา แม้แต่ในมหาภารตะ หรือรามายณะ ก็ใช้ฉันทลักษณ์ที่เรียกโศลกนี้. ที่มา: www.exoticindiaart.com/…/birth-of-poet-valmiki-is-inspired…/ (จำวันที่สืบค้นไม่ได้ นานมากแล้ว ราว พ.ศ.2559).
^02. อัธยายะ (अध्याय - adhyāya) หมายถึง บทเรียน เนื้อหาการบรรยาย สิ่งที่ใช้อ่านใช้ศึกษา (a lesson, lecture, chapter; reading. Learning, study, remembrance).
^03. บรรพ (पर्व - Parva) แปลว่า เล่ม หมวด ภาค ตอน กัณฑ์, episode.
^04. ฉบับที่ได้พิเคราะห์พิจารณ์แล้ว หมายถึง ฉบับที่ได้ชำระแล้วจากสถาบันบูรพวิจัยบานดาร์การ์ (The Bhandarkar Oriental Research Institute - BORI) ในระหว่าง พ.ศ 2462 ถึง 2509 ที่เมืองปุเน (Pune) หรือ ปูนา รัฐมหาราษฎระ ภารตะ.
1.
2.

หน้าที่ 2

ด้วยมหาภารตยุทธนั้น มีเนื้อเรื่องยาวมาก มีการกล่าวถึงโครงสร้างของมหาภารตยุทธว่าเป็นเหมือนส่วนต่าง ๆ ของต้นไม้ ดังนี้:

"งานประพันธ์นี้คือต้นไม้ซึ่งมีเนื้อหาคือเมล็ดพันธุ์ ตอนต่าง ๆ ซึ่งมีชื่อว่าเปาโลมบรรพและอาสติกบรรพเป็นราก ส่วนสัมภวบรรพคือลำต้น สภาบรรพและอารัณยบรรพคือคบไม้ อรนีบรรพคือตาไม้วิราฏบรรพและอุทโยคบรรพคือแก่น ภีษมบรรพคือกิ่งก้าน โทรณบรรพคือใบ กรรณบรรพคือดอกไม้ที่สวยงาม ศัลยบรรพคือกลิ่นหอมของดอกไม้ สตรีบรรพและไอสิกบรรพคือร่มเงาของต้นไม้ ศานติบรรพคือผลไม้ อัศวนเมธิกบรรพคือน้ำหวาน และอาศมวาสิกบรรพคือต้นไม้เติบโตเต็มที่..."⁰¹.
---------------
⁰¹^. "ขนบประพันธ์และทรรศนะเรื่องความสร้างสรรค์ในวรรณคดีสันสกฤต: ศึกษาเปรียบเทียบจากวรรณคดีมหากาพย์กับวรรณคดีกาวยะ," กุลนิจ คณะฤกษ์, ศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิต, มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2552 หน้าที่ 41.

อรชุนและนางเทฺราปที - อรชุนกำลังยกศรยิงไปยังตาปลาในการแข่งเอาชนะเพื่อให้ได้สยุมพรกับนางเทฺราปที, ภาพสีน้ำบนกระดาษ วาดราว พ.ศ.2438, ไม่ทราบชื่อจิตรกร, พบที่เมืองกัลกัตตา ภารตะ, ที่มา: collection.vam.ac.uk, วันที่เข้าถึง 28 สิงหาคม 2565.

1.
2.

หน้าที่ 3

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(1)	อาทิ (आदि - Ādi)	1)	อนุกรมณิกา⁰¹. หรืออนุกรมณี (अनुक्रमणिका - Anukramaṇikā or Anukramaṇī)	1	210
	อาทิ (आदि - Ādi)	2)	บรรพสังเคราะห์⁰². หรือ บรรพสังครหะ (पर्वसंग्रह - Parvasaṃgraha)	1	243
		3)	เปาษยะ⁰³. (पौष्य - Pauṣya)	1	195
		4)	ปูโลมา หรือ เปาโลมา⁰⁴. หรือ เปาโลมะ (पुलोमा - Pulomā)	9	153
		5)	อาสติก⁰⁵. หรือ อาสติกะ (आस्तिक - Āstīka)	41	1,025
		6)	อาทิ-วงศวทรนะ⁰⁶. หรือ อาทิวังศวตรณะ (आदि-वंशावतारणम् - Adi-vamśvatarana)	5	257
		7)	สัมภวะ⁰⁷. (सम्भवा - Sambhavā)	65	2,394
		8)	ชตุคฤหทาหะ⁰⁸. (जतुगृह-दहा - Jatugṛha-dāha)	15	373
		9)	หิฑิมพวธะ (हिडिम्बवध - Hiḍimba-vadha) - การสังหารรากษสหิฑิมพะ	6	169
		10)	พกวธะ (बकवध - Baka-vadha) - การสังหารพกาสูร หรือ พกะรากษส	8	206
		11)	ไกตฺรรถะ (วนะ)⁰⁹. (चैत्ररथ - Caitraratha) หรือ จิตฺรรถะ หรือ ไจตระรถ (चित्ररथ - Citraratha)	21	557
		12)	เทฺราปที-สวยัมวระ (द्रौपदी-स्वयंवर - Draupadī-svayaṃvara)¹⁰.	12	263
		13)	ไววาหิกะ บ้างก็เรียก วิวาหิกะ (वैवाहिक - Vaivāhika) - วิวาห์ - พิธีแต่งงาน	6	155
		14)	วิทุราคมนะ (विदूरगमन - Vidūragamana)	7	174
		15)	ราชฺยลมฺภะ หรือ ราชยลัมภะ (राज्य-लाभ - Rājya-lābha)	1	50
		16)	อรชุนวนวาสะ (अर्जुन - वनवास - Arjuna-vanavāsa)¹¹.	11	298
		17)	สุภัทราหรณะ (सुभद्राहरण - Subhadrāharaṇa)¹².	2	57
		18)	หรณหาริกะ (हरणहारिक - Haraṇaharika)	1	82
		19)	ขาณฑวทาหะ (खाण्डवदाह - Khāṇḍavadāha)¹³.	12	344
			รวม	225	7,205

1.
หมายเหตุ คำอธิบาย
^01. อนุกรมณิกา (अनुक्रमणिका - Anukramaṇikā) หมายถึง ดัชนี บริเฉทสาระสำคัญต่าง ๆ ของมหาภารตะ, A list of content, an index.
^02. บรรพสังเคราะห์ (पर्वसंग्रह - Parvasaṃgraha) หมายถึง บทนำแห่งมหาภารตยุทธ ที่ว่าด้วยการอจกแจงเนื้อหาสาระของเรื่องราวในมหาภารตะแบบพอสังเขป.
^03. เปาษยะ (पौष्य - Pauṣya) หมายถึง ชื่อเจ้าชาย.
^04. ปูโลมา (पुलोमा - Pulomā) เป็นภริยาของฤๅษีภฤคุ (भृगु, - Bhṛgu) อันเป็นหนึ่งในสัปตะฤๅษี รายละเอียดดูในหน้าที่ 5 ของ 02B-1. บรรดาเหล่าปราชญ์ภารตะ 1.
^05. อาสติก (आस्तिक - Āstīka - ผู้นับถือ ศรัทธา) เป็นฤๅษีในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ท่านเป็นบุตรของฤๅษีชรการุ (जरत्कारु - Jaratkāru) ที่เกิดจากเทพีแห่งงู นางมนสา (Manasā).
^06. อาทิ-วงศวทรนะ หรือ อาทิวงศาวตาร (आदि-वंशावतारणम् - Adi-vamśvatarana) หมายถึง การถือกำเนิดของเชื้อสายดั้งเดิม .
^07. อุปบรรพ สัมภวะ (सम्भवा - Sambhavā) ว่าด้วยเรื่องราวของต้นตระกูลในอดีต เรื่องราวการอวตารของเทพเจ้า และเรื่องราวพิสดารอื่น ๆ มีอุปาขยานะ (उपखायनः เรื่องแทรก, คำชี้แจงประกอบ) 5 เรื่อง ประกอบด้วย 1) ศกุนตลา 2) ยยาติ 3) มหาภีษะ 4) อณิมาณฑวยะ และ 5) วยุษิตาษวะ.
^08. ชตุคฤหทาหะ (जतुगृह-दहा - Jatugriha-daha) เป็นอุปบรรพที่ว่าด้วยการลอบวางเพลิงเผาบ้านไม้ที่ทาน้ำมันชักเงา (Lacquer) ของเหล่าภราดรปาณฑพ.
^09. ไกตฺรรถะ (วนะ) (चैत्ररथ - Caitraratha) หรือ จิตฺรรถะ (चित्ररथ - Citraratha) เป็นป่าละเมาะที่สร้างโดยคนธรรพ์ที่ชื่อ จิตฺรรถะ สำหรับท้าวกุเวร, อุปบรรพนี้ มีอุปาขยานะ (उपाख्यान) 3 เรื่องคือ 1) ตปตี (Tapatī) 2) วสิษฐะ (Vasiṣṭha) 3) เอารวะ (Aurva).
^10. เทฺราปที-สวยัมวระ (द्रौपदी-स्वयंवर - Draupadī-svayaṃvara) พิธีสยุมพร (แต่งงาน) ระหว่างอรชุนกับนางเทฺราปที มีอุปาขยานะ คือ ปัญเจนทระ.
^11. อรชุนวนวาสะ (अर्जुन - वनवास - Arjuna-vanavāsa) มีอุปาขยานะ คือ สุนทอุปสุนทะ, เป็นอุปบรรพที่เน้นเรื่องราวของอรชุน ที่เนรเทศตนเองด้วยผิดข้อตกลงกับเหล่าภราดาทั้งสี่และนางเทฺราปที อรชุนพเนจรท่องเที่ยวอยู่ในป่าถึง 12 ปี ไปพบรักกับนางอุลูปิ (ธิดาพญานาค) และนางจิตรางคทา (ธิดาของเจ้านครมณีปุระทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของภารตะ) อรชุนกับพระกฤษณะกลายเป็นเพื่อนสนิทกัน.
^12. สุภัทราหรณะ (सुभद्राहरण - Subhadrāharaṇa) - การลักพาตัวนางสุภัทรา.
^13. ขาณฑวทาหะ (खाण्डवदाह - Khāṇḍavadāha) - มีอุปาขยานะคือ ศารังคกะม มยทรรศนะ (मयदर्शन - Mayadarshana).
1.
2.

หน้าที่ 4

ทุหศาสันกระชากดึงนางเทฺราปทีเข้ามาในสภา, จิตรกร:Mackenzie, Donald Alexander ภาพชื่อ: The ordeal of Queen Draupadi, วาดไว้เมื่อ 1 มกราคม 2458, ที่มา: en.wikipedia.org, วันที่เข้าถึง 25 กันยายน 2565.

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(2)	สภา (सभा - Sabhā)	20)	สภา (सभा - Sabhā)	11	429
	สภา (सभा - Sabhā)	21)	มันตระ หรือ มนตระ (मन्त्र - Mantra)	6	222
		22)	ชราสังธวธะ หรือ ชราสันธ์วธะ (जरासन्ध-वधा - Jarāsandha-vadha)	5	195
		23)	ทิควิชยะ หรือ ทิควิชัย (दिग्विजय - Digvijaya) - พิชิตทุกทิศทาง ทั่วทิศ พิชิตโลก	7	191
		24)	ราชาสูยะ บ้างก็เรียก ราชสูยกะ (राजसूय - Rājasūya)	3	97
		25)	อรรฆาภิหรณะ บ้างก็เรียก อัคฆยวิหรณะ (अर्घाभिहरण - Arghābhiharaṇa)	4	99
		26)	ศิศุปาลวธะ (शिशुपालवध - Śiśupālavadha)	6	191
		27)	ทยูตะ (द्यूत - Dyūta) - การเริ่มเล่นพนัน.	23	734
		28)	อนุทยูตะ (अनुद्यूत - Anudyūta) - การกลับมาเล่นพนันอีกครั้ง.	7	232
			รวม	72	2,387

1.
2.

หน้าที่ 5

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(3)	อารัณยกะ (आरण्यक - Āraṇyaka)	29)	อารัณยกะ (आरण्यक - Āraṇyaka)	11	327
	อารัณยกะ (आरण्यक - Āraṇyaka)	30)	กิรมีรวธะ (किर्मीरवधाम् - Kirmiravadha หรือ Kirmeeravadham) - การสังหารกิรมีระ, และ อรชุนาภิคมนะ (अर्जुनाभिगमन – Arjunabhigamana) ที่ว่าด้วยการออกเดินทางครั้งสำคัญของอรชุน.	1	75
		31)	ไกราตะ หรือ ไกราต (कैरात - Kairāta)⁰¹ ว่าด้วยเรื่องอีศวรารชุนนโยรยุทธะ (ईश्वरार्जुनयोर्युद्ध - Ishvararjunanayoryuddha) หรือการประลองยุทธ์กันระหว่างพระศิวะกับอรชุน.	30	1,158
		32)	อินทรโลกาภิคมนะ (इन्द्रलोकाभिगमनपर्व - Indralokābhigamana)⁰²	37	1,175
		33)	ตีรถยาตรา (तीर्थयात्रा - Tīrthayātrā) - เรื่องการออกเดินทางแสวงบุญอย่างเหมาะสมของเจ้าชายแห่งราชวงศ์คุรุ.	74	2,293
		34)	ชฏาสุรวธะ (जटासुरवध - Jaṭāsuravadhaḥ) - การสังหารชฏาสุระ	1	61
		35)	ยักษยุทธะ หรือ ยักษยุทธ์ (यक्षयुद्ध - Yakṣayuddha) - นิวาตกวจยุทธ (निवातकवचयुद्ध - Nivatakavachayuddha).	18	727
		36)	อาชคระ (आजगर - Ājagara)	6	201
		37)	มารกัณเฑยสมาสยา หรือ มารกัณเฑยสมสยา (मार्कण्डेय-समस्या - Mārkaṇḍeya-samasyā)	43	1,694
		38)	เทฺราปทีสัตยภามาสังวาทะ (द्रौपदी-सत्यभामा-संवाद - Draupadī-Satyabhāmā-Saṃvāda) - การสนทนากันของนางเทฺราปตีกับนางสัตยภามา (กฤษณาสอนน้องคำฉันท์).	3	88
		39)	โฆษยาตรา (घोषयात्रा - Ghoṣayātrā)	19	519
		40)	มฤคสวัปนะภายะ หรือ มฤคัสวัปนภยะ (मृगस्वप्नभय - Mṛga-svapna-bhaya)	1	16
		41)	วฤหิ-เดราณิคา หรือ วรีหิเทราณิกะ (व्रीहि-द्रोणिका - Vrīhi-droṇikā - ยุ้งข้าว) บ้างก็เรียก ชยัทรถะ	3	117
		42)	เทฺราปทีหรณะ (द्रौपदीहरण - Draupadīharaṇa) - การฉุดนางเทฺราปที⁰³ ชยัทรถวิโมกษะ (जयद्रथविमोक्ष - Jayadrathavimoksha), ราโมปาขยาน (रामोपाख्यान - Ramopakhyana), ปติวรตามาหาตมยะ (पतिव्रतामाहात्म्य - Pativratamahatmya)	36	1,247
		43)	กุณฑลาหรณะ (कुण्डलहारणम् - Kuṇḍalahāraṇa) - การขโมยต่างหู	11	294
		44)	อารเณยะ (आरणेय - Āraṇeya)⁰⁴	5	191
			รวม	299	10,239

หมายเหตุ คำอธิบาย
^01. มีอุปาขยานะ ชื่อ เสาภวธะ.
^02. มีอุปาขยานะ ชื่อ นละ (พระนลคำฉันท์) หรือ นโลปาขยาน (नलोपाख्यान - Nalopakhyana).
^03. มีอุปขยานะ ชื่อ รามะ (เรื่องเล่าเกี่ยวกับพระราม) และสาวิตรี.
^04. ทำด้วยหรือเกี่ยวข้องกับอาราณี (अरणि - the Araṇis) หรือไม้สองท่อนซึ่งใช้เผาไฟศักดิ์สิทธิ์
1.
2.

หน้าที่ 6

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(4)	วิราฏ หรือ วิราฏะ (विराट - virāṭa)	45)	ไวราฏ (वैराट - Vairāṭa) มีอุปบรรพที่ชื่อว่าปาณฑวประเวศ (पाण्डवप्रवेश - Pandavapravesha), สมยปาลนะ (समयपालन - Samayapalana) ที่เหล่าภราดาปาณฑพต้องปฏิบัติตามข้อสัญญาของเมื่อครั้งที่แพ้พนันสกา โดยพวกเขาจะต้องไม่ให้พวกฝ่ายเการพหาเจอในปีสุดท้าย.	12	282
		46)	กีจกวธะ (कीचकवध - Kīcakavadha) - การสังหารกีจกะ.	11	353
		47)	โคครหรณะ (गो-ग्रहण - Go-Grahaṇa) - การต้อนเอาฝูงปศุสัตว์ไปจากแคว้นมัตสยะ.	39	1,009
		48)	ไววาหิกะ (वैवाहिक - Vaivāhika) - การวิวาห์กันระหว่างอภิมันยุกับพระราชธิดาของราชาวิราฏ.	5	179
			รวม	67	1,736

1.
2.

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(5)	อุทโยค (उद्योग - udyōga)	49)	อุทโยค (उद्योग - udyōga)⁰¹ บ้างก็เรียกเสโนทโยค (सेनोद्योग - Senodyaga หรือ Sainyodyoga) ซึ่งเป็นอุปบรรพ - ว่าด้วยการเตรียมทำศึกสัประยุทธ์.	21	575
		50)	สัญชยยานะ หรือ สัญชัยยาน (संजय-यना - Sanjaya-yāna) - การมาถึงของสัญชัย ที่เขาใช้ความพยายามอย่างมากในการเจรจาก่อนเกิดมหาสงคราม.	11	311
		51)	ปรชาคระ หรือ ประชาคร (प्रजागर - Prajāgara) - ความวิตกกังวลจนมิอาจบรรทมได้อย่างสนิทของท้าวธฤตราษฎร์.	9	541
		52)	สนัทสุชาตะ หรือ สนัทสุชาต (सनत्सुजात - Sanatsujāta) - อีกชื่อหนึ่งของพระสนาทกุมาร⁰² - เป็นอุปบรรพที่มหามติวิทูรได้ให้คำแนะนำอย่างมีเหตุมีผลแด่ท้าวธฤตราษฎร์.	4	121
		53)	ยานสังธิ หรือ ยานสนธิ (यण संधि - Yan-sandhi) - ความลี้ลับทางปรัชญาที่เชื่อมถึงจิตวิญญาณสากล.	24	726
		54)	ภควัทยานะ หรือ ภควัคยาน (भागवत-यना - Bhagavat-yāna or भगवद्यान - Bhagavadyana) - การมาถึงขององค์ภควานกฤษณะ.	65	2,055
		55)	กรรณะ อุปนิวาทะ (कर्ण-उप निवाद - Karṇa-up nivada) - การโต้เถียงของกรรณะ.	14	351
		56)	อภินิรญานะ (अभिनिर्याण - Abhiniryāna) - การรุกคืบเข้าโจมตีศัตรู	4	169
		57)	ภีษมะ-อภิเษจนะ (भीष्म-अभिषेचन - Bhīṣma-abhiṣecana) - มีอุปขยานะ ไสนยนิรยาณ (सैन्यनिर्याण - Sainyaniryana) - การเจรจาหาทางออกเพื่อมิให้เกิดสงครามระหว่างทั้งสองฝ่ายกับการเดินทางไปจากการเจรจาที่กรุงหัสตินาปุระของพระกฤษณะ.	4	122
		58)	อุลูกะ-ยานะ (उलूक-यना - Ulūka-yāna) หรือ อุลูกทูตาคมนะ (उलूकदूतागमन - Ulukadutagamana) - การมาถึงของอุลูกะ (उलूक – Uluka) ผู้เป็นโอรสของท้าวศกุนิกับนางอารศรีและมาทำหน้าที่เป็นทูต แต่กลับไปโหมไฟแค้นให้แก่ฝ่ายภราดาปาณฑพเป็นอย่างมาก.	4	101
		59)	รถา-อติรถา-สางขยะ หรือ รถาติรถสังขยา (रथ-अतिरथ-संख्य - Ratha-atiratha-Saṃkhyā หรือ रथातिरथसङ्ख्या) - การเคลื่อนพลพยุหเสนาของฝ่ายเการพกับฝ่ายปาณฑพไปยังทุ่งคุรุเกษตร กับการจำแนกซึ่งระดับชั้นแห่งบรรดาเหล่านักรบ.	9	231
		60)	อัมพา-อุปขยานะ หรือ อัมโพปาขยานะ หรือ อัมโพปาขยาน (अम्बा-उपख्यानम् - Ambā-upakhyana หรือ अम्बोपाख्यान - Ambopakhyana) - เรื่องราวอันเกี่ยวกับเนื่องกับความเป็นมาของพระพระนางอัมพาซึ่งมาเกิดใหม่เป็นศิขัณฑิน.	28	755
			รวม	197	6,001

หมายเหตุ คำอธิบาย
^01. มีอุปาขยานะ 2 เรื่อง คือ อินทรวิชยะ และทัมโภทธวะ.
^02. พระสนาทกุมาร ดูรายละเอียดได้ใน หมายเหตุ คำอธิบาย 02 วิษณุปุราณะ ตอนที่ 1.
1.
2.

หน้าที่ 7

ภาพสลักหินทราย ภีษมะ (นักรบผู้เฒ่านอนบริกรรมถึงพระผู้เป็นเจ้าในสภาพร่างไม่ติดพื้น เพราะมีลูกศรค้ำไว้ ภีษมะมีชีวิตอยู่ต่อจากเหตุการณ์นี้อีก 58 วัน จนสงครามทุ่งราบคุรุเกษตรสงบ และได้ให้ "อนุศาสน์" แก่บรรดาลูกหลานแล้วจึงสิ้นใจ) บนกำแพงแนวระเบียงคด ทิศใต้ปีกตะวันตกของนครวัด เสียมราฐ กัมพูชา, ถ่ายไว้เมื่อ 20 ตุลาคม 2561.

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(6)	ภีษมะ (भीष्म - Bhīṣma)	61)	ชัมพูขัณฑวินิรมาณะ หรือ ชมพูขัณฑวินิรมาณ (जम्बूखण्डविनिर्माण - Jambūkhaṇḍavinirmāṇa) - การแต่งตั้งท้าวภีษมะขึ้นเป็นแม่ทัพใหญ่ กับเรื่องการก่อกำเนิดของชมพูทวีป.	11	378
		62)	ภูมิ (भूमि - Bhūmi) - ดินแดนหรืออาณาจักรต่าง ๆ พร้อมกับรายละเอียดเกี่ยวกับการพัฒนาขึ้นตามลำดับของชมพูทวีป.	2	87
		63)	ภควัท คีตา (भगवद् गीता - Bhagavad Gītā) - ลำนำแห่งพระผู้เป็นเจ้า.	27	994
		64)	ภีษมวธะ (भीष्म-वधा - Bhīṣma-vadha) - แผนการสังหารท้าวภีษมะ ซึ่งทำให้ท้าวภีษมะบาดเจ็บสาหัสจนต้องล้มลง.	77	3,947
			รวม	117	5,381

1.
2.

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(7)	โทรณะ (द्रोण - Droṇa)	65)	โทฺรณาภิเษก (द्रोणाभिषेक - Droṇābhiṣeka) - การแต่งตั้งโทรณาจารย์ขึ้นเป็นแม่ทัพใหญ่.	15	634
		66)	สังศตปกวธะ หรือ สัมศัปตกวธะ (संशप्तक-वधे - Saṃśaptaka-vadha หรือ vadhe) - การที่อรชุนสามารถทำลายได้ซึ่งหน่วยกล้าตายของฝ่ายเการพ.	16	717
		67)	อภิมันยุวธะ (अभिमन्यु-वध - Abhimanyu-vadha) - การรุมสังหารอภิมันยุอย่างโหดร้ายทารุณของฝ่ายเการพ.	20	643
		68)	ประติชญา (प्रतिज्ञा - Pratijñā) - การลั่นวาจาของอรชุนที่จะสังหารท้าวชยัทรถให้ได้ในวันรุ่งขึ้น.	9	365
		69)	ชยัทรถวธะ (जयद्रथ-वध - Jayadratha-vadha) - การถูกบั่นเศียรของท้าวชยัทรถ.	61	2,914
		70)	ฆโฏตกัจวธะ (घटोत्कच-वध - Ghaṭotkaca-vadha - Ghatotkacha-vadha) - การสังหารฆโฏตกจะ.	33	1,642
		71)	โทรณวธะ (द्रोण-वध - Droṇa-vadha) - การสังหารโทรณาจารย์อย่างสยดสยอง.	11	692
		72)	นารายณาสฺตราโมกฺษะ หรือ นารายณาสตรโมกษะ (नारायणस्त्र-मोक्ष - Nārāyaṇāstra-Mokṣa) - การรอดพ้นจากการปล่อยอาวุธวิเศษของอัศวัตถามา.	8	538
			รวม	173	8,069

1.
2.

หน้าที่ 8

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(8)	กรรณะ (कर्ण - Karṇa)	73)	กรรณวธะ (कर्ण-वध - Karṇa-vadha) - การเข้ามารับหน้าที่เป็นแม่ทัพใหญ่ของฝ่ายเการพ และการที่กรรณะถูกอรชุนสังหาร.	69	3,870
(9)	ศัลยะ (शाल्य - Śalya)	74)	ศัลยวธะ (शाल्य-वध - Śalya-vadha) - การรบของท้าวศัลยะผู้เป็นแม่ทัพใหญ่ในวันสุดท้ายแห่งมหาสงคราม.	16	844
	ศัลยะ (शाल्य - Śalya)	75)	หทประเวศะ⁰¹. หรือ หรัทประเวศ (ह्रदा प्रवेश - Hrada praveśa) - ทุรโยธน์ออกจากสนามรบไปหลับซ่อนอยู่ในทะเลสาบ.	12	664
		76)	ตีรถยาตรา (तीर्थयात्रा - Tirtha yātrā)	25	1,261
		77)	คทายุทธ (गदायुद्ध - Gadā yuddha) - การรบด้วยคทาระหว่างทุรโยธน์กับภีม หรือ ภีมเสน.	11	546
			รวม	64	3,315
(10)	เสาปติกะ (सौप्तिक - Sauptika or Souptika)	78)	เสาปติกะ (सौप्तिक - Sauptika or Souptika) - พรรณนาเกี่ยวกับพิธีบูชาและเทวสถานอันศักดิ์สิทธิ์ วงศ์ตระกูลที่มีคุณธรรม และพรรณนาถึงเหตุการณ์อันโหดร้ายน่าอดสูเกี่ยวกับการลอบสังหารยามค่ำคืนที่กำลังหลับไหล	9	515
	เสาปติกะ (सौप्तिक - Sauptika or Souptika)	79)	เอษีกะ หรือ ไอษีกะ (ऐषीक - Aiṣika) - กล่าวถึงความรุนแรงของอาวุธวิเศษ.	9	257
			รวม	18	771

หมายเหตุ คำอธิบาย
^01. มีอุปาขยานะ 2 เรื่อง คือ อินทรนมุจิ และวฤทธกุมารี.
1.
2.

หน้าที่ 9

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
(11)	สตรี (स्ट्री - Stri)	80)	วิโศกะ (विशोक - Viśoka) มีอุปขยานวิลาป (विलाप - Vilapa) - กล่าวถึงความโศกเศร้าคร่ำครวญของเหล่าสตรี	8	194
	สตรี (स्ट्री - Stri)	81)	สตรี (स्ट्री - Stri) - การอภิเษกยุธิษฐิระขึ้นเป็นธรรมราช การลงทัณฑ์รากษสที่ชื่อจารวาก (चार्वाक - Charvaka) ซึ่งปลอมเป็นพราหมณ์ กับการจัดการกิจการบ้านเมืองให้เรียบร้อยที่เรียกว่า คฤหประวิภาค (गृहप्रविभाग - Grihapravibhaga).	17	468
		82)	ศราทะ หรือ ศราทธ์ (श्राद्ध - Śrāddha) - การจัดพิธีศพกับการอุทิศส่วนกุศลผลบุญให้แด่ผู้วายชนม์ในมหาสงคราม	1	44
		83)	ชลประทานิกะ (जलप्रदानिका - Jala-pradanika) - การถวายน้ำแด่ดวงวิญญาณผู้ที่ล่วงลับ	1	24
			รวม	27	713
(12)	ศานติ (शान्ति - Śānti)	84)	ราชธรรม⁰¹ (राजधर्म - Rāja-dharma) หรือ ราชธรรมานุศาสนะ (राजधर्मानुशासन - Rajadharmanushasana) - คำแนะนำเกี่ยวกับภาระหน้าที่กับหลักธรรมของพระราชา.	128	4,509
	ศานติ (शान्ति - Śānti)	85)	อาปัทธรรม หรือ อาปทธรรม (आपद्धर्म - Āpad-dharma) - การใช้หลักธรรมมาช่วยเหลือในยามที่ต้องเผชิญกับปัญหาและความทุกข์ยาก.	39	1,560
		86)	โมกษธรรม⁰² (मोक्षधर्म - Mokṣa Dharma) - การปล่อยวางเพื่อให้หลุดพ้นจากพันธนาการแห่งโลกวัตถุ.	186	6,935
			รวม	353	13,006
(13)	อนุศาสนะ (अनुशासन - Anuśāsana)	87)	ทานธรรม⁰³ (दान धर्म - Dāna Dharma) - การให้ทานอย่างถูกต้อง.	152	6,450
	อนุศาสนะ (अनुशासन - Anuśāsana)	88)	ภีษมสวรรคาโรหณะ (भीष्म-स्वर्गारोहण - Bhīṣma-Svargārohaṇa) - การเสด็จกลับสู่สวรรค์ของท้าวภีษมะ.	2	84
			รวม	154	6,493
14)	อัศวเมธิกะ (आश्वमेधिक - Āśvamedhika)	89)	อัศวเมธิกะ⁰⁴ (आश्वमेधिक - Āśvamedhika) - มีอุปบรรพที่ชื่อว่าอัศวเมธะ (अश्वमेध - Aśvamedha) - พระราชพิธีอัศวเมธ. อนุคีตา (अनुगीता - Anugita) - คำสอนอันจะทำให้บาปทั้งปวงสิ้นไป และ ไวษณวะ (वैष्णव - Vaishnava) - การปฏิบัติตนตามอภิปรัชญาอันเกี่ยวเนื่องกับจิตวิญญาณ.	96	2,743
15)	อาศรมวาสิกะ (आश्रमवासिक - Āśramavāsika)	90)	อาศรมวาส (आश्रमवास - Āśramavāsa) - การออกไปอยู่ป่าของท้าวธฤตราษฎร์.	35	737
		91)	ปุตรทรรศนะ (पुत्र दर्शनम् - Putra darśana) - การได้พบกับโอรสที่สิ้นพระชนม์ไปแล้วของท้าวธฤตราษฎร์.	9	234
		92)	นารทาคนะ (नारदागमन - Nāradāgamana) - การมาเยือนของฤๅษีนารทมุนี.	3	91
			รวม	47	1,061

หมายเหตุ คำอธิบาย
^01. มีอุปาขยานะ 7 เรื่อง คือ 1) โษฑศราชะ 2) นารทะ 3) รามะ 4) มุจุกุนทะ 5) อุษฏรครีวะ 6) ทัณฑะ และ 7) ฤษภคีตา.
^02. มีอุปาขยานะ 4 เรื่อง คือ 1) กโปตะ 2) ชาปกะ 3) จิรการิ และ 4) กุณฑธาระ.
^03. มีอุปาขยานะ 11 เรื่อง คือ 1) วิศวามิตร 2) ภังคาศวนะ 3) อุปมันยุ 4) มตังคะ 5) วีตหาวยะ 6) วิปุละ 7) จยวนะ 8) สุทรรศนะ 9) นฤคะ 10) นาจิเกตะ และ 11) กีฏะ.
^04. มีอุปาขยานะ เรื่อง อุตตังกะ.
1.
2.

หน้าที่ 10

การจำแนกสิบแปดบรรพ		การจำแนก (ที่ละเอียดขึ้น) 100 บรรพ หรือ อุปบรรพ		จำนวน อัธยายะ	จำนวน โศลก
16)	เมาสละ (मौसल - Mousala หรือ Mausala)	93)	เมาสละ (मौसल - Mousala หรือ Mausala) - การเข่นฆ่ากันด้วยตะบองที่ได้บรรยายไว้อย่างน่าสยดสยอง.	9	273
17)	มหาปรัสถานิกะ (महाप्रस्थानिक - Mahāprasthānika)	94)	มหาปรัสถานิกะ (महाप्रस्थानिक - Mahāprasthānika) - การเตรียมตัวออกเดินทางครั้งสุดท้ายแห่งชีวิตของเหล่าภราดาปาณฑพและนางเทฺราปตี.	3	106
18)	สวรรคาโรหณะ (स्वर्गारोहण - Svargārohaṇa)	95)	สวรรคาโรหณะ (स्वर्गारोहण - Svargārohaṇa) - เรื่องราวเกี่ยวกับการเดินทางขึ้นสู่สรวงสวรรค์ของท้าวยุธิษฐิระ.	5	194
ขิละ (खिल - Khila) ภาคผนวกหรือส่วนเสริม: หริวงศ์ (हरिवंश - Harivamśa)		96)	หริวงศ์ (हरिवंश - Harivamśa)	45	2,442
		97)	วิษณุ (विष्णु - Viṣṇu)	68	3,426
		98)	ภาวิษยะ หรือ ภวิษยะ (भविष्य - Bhaviṣya) - การพยากรณ์เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในอนาคต.	5	205
			รวม	118	6,073
			รวมทั้งสิ้น	2,113	79,860
				(1,995+118)	(73,787+6,073)

แหล่งอ้างอิง:
01. จาก. THE MAHABHARATA 1, แปลโดย Bibek Debroy, สำนักพิมพ์เพนกวิน แรนดอม เฮ้าส์, ISBN 9780143425144, ตีพิมพ์ที่เมืองหารยนะ ภารตะ พ.ศ.2558.
02. จาก. "การศึกษาวิเคราะห์จริยศาสตร์ ที่ปรากฎในมหาภารตะ," โดย พระมหาอภิชัย สัมฤทธิ์, วิทยานิพนธ์ระดับมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ปีการศึกษา 2563.
03. จาก. "The Mahābhārata," An abridged translation by JOHN D. SMITH, ISBN: 978-0-140-44681-4, สำนักพิมพ์เพนกวิน บุ๊คส์, พ.ศ.2552. สหรัฐอเมริกา. www.penguin.com.
04. จาก. www.wisdom.org.

1.
2.
3.

back

humanexcellence.thailand@gmail.com

Visit : 6012263