01.101 อนุกรมณิกา บรรพ

โอ้ พวกท่านถือกำเนิดขึ้นสองครั้ง⁰¹ พวกท่านอยู่เหนือสิ่งที่กังวลสิ่งที่พึงใส่ใจทั้งหมด. เอ ข้าฯ กล่าวอะไรนี่? ข้าฯ ควรกล่าวถึงประวัติศาสตร์ของเหล่ากษัตริย์ในหมู่มนุษย์ เหล่าปราชญ์ และจิตวิญญาณอันยิ่งใหญ่ดีหรือไม่?

       เหล่าฤๅษีก็กล่าวตอบว่า 'จงเล่าเรื่องโบราณที่จอมปราชญ์ไทวปายนะได้เล่าให้เจ้าฟัง เรื่องที่เหล่าทวยเทพและเหล่าพราหมฤๅษี⁰² ที่ได้สดับแล้วบูชา และเรื่องราวที่เต็มไปด้วยถ้อยคำและการจำแนกอันน่าอัศจรรย์และเป็นเรื่องราวชั้นยอดที่มีความหมายละเอียดอ่อน เป็นตรรกะที่ประดับไว้กับแก่นแท้ของพระเวท.⁰³ ประวัติศาสตร์อันศักดิ์สิทธิ์ของภารตะนั้นงดงามทั้งในภาษาและความหมาย และรวมถึงงานที่ได้รังสรรค์ทั้งหมดอื่น ๆ ด้วย. ศาสตร์⁰⁴ ทั้งหมดที่ได้เพิ่มเติมเข้าไป และองค์ประกอบอันศักดิ์สิทธิ์ของฤๅษีวฺยาสผู้ยิ่งใหญ่ก็ได้นำมาเพิ่มเสริมเข้าไปในพระเวททั้งสี่นี้ด้วย. เราต่างปรารถนาที่จะได้สดับการสะสม (บุญ) อันศักดิ์สิทธิ์ซึ่งขจัดความกลัวต่อบาป เฉกเช่นกับที่ฤๅษีไวศัมปายนะท่องถวายเครื่องบูชาต่อกษัตริย์ชนเมชยะ.'

       ซัลติกล่าวว่า: "ข้าฯ ขอนอบน้อมบูชาพระอีศาน⁰⁵ องค์เดิม ทรงเป็นที่เคารพบูชาของทุกคนและผู้ถวายเครื่องบูชาทั้งหมด. พระองค์ทรงเป็นความจริงไม่เสื่อมสลาย เป็นพราหมณ์ผู้ไม่ปรากฎและเป็นพราหมณ์ผู้ปรากฎอันนิรันดร์. พระองค์ทรงดำรงอยู่และไม่ดำรงอยู่. ข้าฯ ขอสักการะพระหริ⁰⁶ ผู้เป็นเจ้าแห่งสรรพสัตว์ทั้งที่เคลื่อนไหวและไม่เคลื่อนไหว เป็นเจ้าแห่งประสาทสัมผัส. ข้าฯ ขอสักการะพระวิษณุผู้บริสุทธิ์และปราศจากบาป ผู้คู่ควรแก่การบูชา และผู้ทรงคุณธรรมและคุณงามความดี.

       "ข้าฯ จะสาธกถึงความคิดตรึกตรองอันศักดิ์สิทธิ์ของปราชญ์ผู้ยิ่งใหญ่ซึ่งเป็นที่เคารพนับถือกันทั่วโลก มหาฤๅษีวฺยาสผู้มีวัตรปฏิบัติอันดีเลิศ. กวีบางท่านได้ขับขานเรื่องราวนี้มาก่อน. และขณะนี้ก็มีกวีท่านอื่น ๆ กำลังสอนถึงประวัติศาสตร์นี้กันอยู่.
หมายเหตุ คำอธิบาย
⁰¹. หมายถึงสามวรรณะแรก (वर्ण - varṇa): พราหมณ์ (ब्राह्मण - Brāhmaṇas), กษัตริย์ (क्षत्रिय - Kṣatriyas) และไวศยะหรือแพศย์ (वैश्य - Vaiśyas). การเกิดสองครั้ง (ทวิชา - द्विजा - Dvijā  - หากจะสื่อเป็นภาษาไทยแล้ว น่าจะตรงกับคำว่าทวิชาติ) ยังใช้สำหรับพวกวรรณะพราหมณ์เป็นการเฉพาะ. การเกิดครั้งที่สองหมายถึงการถวายด้ายศักดิ์สิทธิ์ {สายธุรำ หรือ สายยัชโญปวีต (ยัชญะ = พิธีบูชายัญต่าง ๆ , อุปวีต = สายที่คล้องด้านบน) รวมแปลว่าสายที่คล้องแล้วทำให้ผู้คล้องมีสิทธิ์ในยัชญพิธีกรรม - พรหมสูตร}. สามวรรณะแรกล้วนมีสิทธิที่จะได้รับสิทธินี้.
⁰². พราหมฤๅษี (ब्राह्मर्षि - Brāhmaṛṣi) หมายถึงปราชญ์ผู้มีความรู้เกี่ยวกับพระผู้เป็นเจ้าสูงสุด (พระพรหม - ब्रह्मन् - Brahman).
⁰³. พระเวท (वेद - The Vedas) ประกอบสี่คัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์: ฤคเวท (ऋग्वेद - Ṛg-Veda), สามเวท (सामवेद - Sāma-Veda), ยชุรเวท (यजुर्वेद - Yajur Veda) และ อรรถรเวท (अथर्ववेद - Atharva Veda).
⁰⁴. ศาสตร์ หรือ ศาสตรา (शास्त्र - Śāstra) หมายถึง อาวุธ ส่วนในบริบทนี้หมายถึง คัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์.
⁰⁵. พระอีศาน (ईशान - Īśāna) หมายถึง ผู้ปกครอง เจ้านาย ขุน เจ้า. อีศานเป็นชื่อหนึ่งของพระศิวะ (शिव - Śiva) {ทิกบาล หรือ ทิศปาลกะ (दिक्पाल - dikapāla) พระผู้ปกปักษ์รักษาทิศตะวันออกเฉียงเหนือ}, พระวิษณุ (विष्णु - Viṣṇu), แม้แต่พระอาทิตย์ (सूर्य - Sūrya - สูรย์), ซึ่งในที่นี้นั้นมีความหมายทั่วไป รายละเอียดดูใน A03. บทนำ - เหล่าเทพเจ้า. 
⁰⁶. พระหริ (हरि - Hari) เป็นชื่อรองหรือฉายา (epithets) ของพระวิษณุ แปลว่า ผู้พราก (บาป) ไป.
.
. ถึงกระนั้น ก็มีคนอื่น ๆ ก็จะขับขานประวัติศาสตร์ดังกล่าวบนโลกใบนี้อย่างแน่นอนในอนาคต. ตลอดทั้งสามโลกนี้เป็นคลังองค์ความรู้ที่ยิ่งใหญ่. เหล่าผู้ที่เกิดสองครั้งนั้น จะมีรายละเอียดและรูปแบบประกอบ. ประดับประดาด้วยถ้อยคำและการใช้สำนวนอันงดงาม มีความเป็นมนุษย์และศักดิ์สิทธิ์. จัดเรียงด้วยของสูงนับไม่ถ้วนและเป็นที่รักของผู้รอบรู้.
       'เมื่อจักรวาลไร้ความสว่างและแสงส่อง ตลอดจนทุกสิ่งก็ถูกปกคลุมไปด้วยความมืดมิดโดยรอบ ไข่ (Garbhā) อันน่าทึ่งก็ถือกำเนิดขึ้น. นี่คือเมล็ดพันธุ์อันไม่สิ้นสุดของทุกฝ่ายทุกแง่มุม ไข่ใบใหญ่นี้ถูกสร้างขึ้นในทุกต้นยุคสมัย. กล่าวกันว่าในเหตุการณ์อันศักดิ์สิทธิ์นี้จะปรากฎพรหมัน⁰¹ ผู้เป็นนิรันดร์ขึ้น. ซึ่งจะยืนยันและก่อความรุ่งโรจน์ - ยอดเยี่ยมเหนือจินตนาการและสมดุลอย่างสมบูรณ์แบบในทุกแห่งหน. นี่เป็นสาเหตุที่ละเอียดอ่อนและไม่ปรากฎชัด. มันเป็นสิ่งที่มีอยู่และไม่มีอยู่จริง. จากที่นี้ก็เป็นการถือกำเนิดของพระผู้เป็นเจ้าและเพียงพระประชาปติ⁰² ผู้เดียวเท่านั้น ที่ทรงนามว่าพระพรหม พระผู้ดูแลทวยเทพ. พระประชาปติยังเป็นที่รู้จักกันดีในนามพระสธาณุ⁰³ พระมนู⁰⁴ พระกะ (Ka) และพระปรเมษฏิน⁰⁵. พระทักษะ⁰⁶ ถือกำเนิดจากพระองค์, (ยังมี) บุตรชายแห่งพระประเชตัส⁰⁷. (ยังมี) บุตรชายทั้งเจ็ดของพระทักษะ และ (ยังมี) จากพระประชาปติอีก 21 คน. พระองค์ผู้ซึ่งเหล่าปราชญ์ทราบดีว่าสรรพสัตว์ทั้งหลายที่ไม่สามารถหยั่งรู้ได้ ก็ถือกำเนิดขึ้นเช่นเดียวกับเหล่าพระวิศวเทพ⁰⁸ เหล่าพระอาทิตยา⁰⁹ เหล่าพระวสุ¹⁰ และเทพฝาแฝดพระอัศวิน¹¹. บรรดายักษ์¹² เหล่าสาธยเทพ,¹³ เหล่าปีศาจ,¹⁴ เหล่าอสูรกูหักค์¹⁵ และเหล่าปิตฤ¹⁶ ถือกำเนิดขึ้น หลังจากนั้นก็มีบรรดาพรหมฤๅษี¹⁷ ผู้ศักดิ์สิทธิ์อันสูงส่งตามมา. จากนั้นก็มีราชฤๅษี¹⁸ จำนวนมากถือกำเนิดขึ้น พร้อมด้วยคุณสมบัติอันประเสริฐ. ท้องน้ำ สรวงสวรรค์ ผืนโลก กระแสลม ท้องฟ้า ทิศต่าง ๆ ปี ฤดูกาล เดือน ปักษ์ กลางวันและกลางคืน ดำเนินไปตามลำดับ. โลกได้เห็นทุกสรรพสิ่งที่เกิดขึ้น. เมื่อโลกจมดิ่งอยู่ในความเสื่อมของยุคสมัย ทุกสิ่งที่มองเห็น ทั้งที่เคลื่อนไหวได้และคงที่ ก็จะถูกนำมารวมกันอีกครั้ง. เมื่อฤดูกาลเปลี่ยนไป สัญญาณของฤดูกาล (ใหม่) ก็ปรากฏขึ้น. เช่นเดียวกับจุดเริ่มต้นของยุคสมัยใหม่ ทุกสิ่งทุกอย่างก็ถูกสร้างขึ้นใหม่อีกครั้ง. โดยไม่มีจุดเริ่มต้นและจุดสิ้นสุด วงล้อแห่งการดำรงอยู่ก็หมุนไปอย่างนิรันดร์ในโลกนี้ ก่อให้เกิดการสร้างสรรค์และการทำลายล้าง.
หมายเหตุ คำอธิบาย
⁰¹. พรหมัน (ब्रह्मन् - Brahman) หรือ ปรมาตมัน (परमात्मन् - Paramātman) หมายถึงวิญญาณสูงสุด อย่าสับสนกับคำว่าพราหมณ์ (ब्राह्मण - Brāhmaṇa) แม้ว่าจะมีรากศัพท์เหมือนกัน.
⁰². พระประชาปติ (प्रजापति - Prajāpati) หมายถึงพระผู้สร้างโลก ซึ่งมีเทพหลายองค์ โดยพระพรหมมุ่งหวังจะให้การสร้างโลกเป็นเรื่องง่าย จึงสร้างพระประชาปติจำนวน 20 องค์ (บ้างก็ว่า 21 องค์) ประกอบด้วย พระพรหม (ब्रह्मा - Brahmā), พระรุทร (रुद्र - Rudra), พระมนู (मनु - Manu), พระทักษะ (दक्ष - Dakṣa), พระภฤคุ (भृगु - Bhṛgu), พระธรรม (धर्म - Dharma), พระทปะ (तप - Tapa), พระยมะ มรีจิ (यम मरीचि - Yama Marīci), พระอังกิรสะ (अङ्गिरस - Aṅgiras), พระอตริ (अत्रि - Atri), พระปุลาสตยะ (पुलस्त्य - Pulastya), พระปุลหะ (पुल - Pulaha), พระกรตุ (क्रतु - Kratu), พระวสิษฏะ (वसि - Vasiṣṭha), พระปรเมษฏี (परमेष्ठी - Parameṣṭhī), พระสูรย์ (सूर्य - Sūrya), พระกันดระ (चन्द्र - Candra), พระคารทมะ (कर्दमा - Kardama), พระคโรธะ (क्रोध - Krodha) และ พระวิกรีตะ (Vikrīta). (อ้างถึงอัธยายะที่ 384???, ศานติ บรรพ).
⁰³. พระสธาณุ (स्थाणु - Sthāṇu) หมายถึงพระศิวะ, บุตรแห่งพระพรหม. หนึ่งในสิบเอ็ดของพระรุทร (ด้วยมหาภารตะและปุราณะต่าง ๆ มีการเรียบเรียงด้วยฤๅษีหลายตนหลายยุค จึงมีคำอธิบายที่แตกต่างกันไป แต่ก็ประมวลรวมเป็นมหาภารตะหนึ่งเดียว).
⁰⁴. พระมนู (मनु - Manu) รายละเอียดดูใน หมายเหตุ คำอธิบาย 02 หน้าที่ 5 ของคัมภีร์ปุราณะ 1.
⁰⁵. พระปรเมษฏี หรือ พระปรเมษฏิน (परमेष्ठी - Parameṣṭhī หรือ परमेष्ठिन् - Parameṣṭhin) เป็นชื่อรองของเทพหลายองค์ อาทิ พระพรหม พระศิวะ พระวิษณุ พญาครุฑ พระอัคนี เป็นต้น.
⁰⁶. พระทักษะ (दक्ष - Dakṣa) แปลว่าผู้มีความสามารถ คล่องแคล่ว หรือซื่อสัตย์ เป็นหนึ่งในพระประชาปติ ผู้ทำหน้าที่รังสรรค์ และยังเป็นฤษีผู้ศักดิ์สิทธิ์อีกด้วย ท่านเป็นชายที่มีร่างกายกำยำ ใบหน้าหล่อเหลา หรือบ้างก็ศีรษะเป็นแพะ.
⁰⁷. พระประเชตัส (प्रचेतस् - Pracetas) แปลว่าผู้รู้แจ้ง เป็นคำในตำนานฮินดูที่มีคำจำกัดความหลายประการ อาทิ, เป็นฉายาหรืออีกชื่อหนึ่งของพระวรุณ, เป็นหนึ่งในสิบของเหล่าประชาปติ, บุตรแห่งสุวรรณะ ผู้ให้ธรรมบัญญัติ เป็นชื่อเรียกของกลุ่มบุคคลในพระเวท เป็นต้น.
⁰⁸. เหล่าพระวิศวเทพ (विश्वदेवस् - Viśvadevas) เป็นบุตรของพระวิศวะ (विश्व -Viśva) ซึ่งแต่งงานกับหนึ่งในธิดาของพระทักษะ. กล่าวกันว่าเหล่าพระวิศวเทพได้จุติมายังโลกมนุษย์เนื่องจากต้องคำสาปของพระฤๅษีวิศวามิตร (विश्वामित्र - Sage Viśvāmitra) โดยเป็นบุตรชายทั้งห้าของนางเทฺราปที กับเหล่าภราดาปาณฑพ, บุตรทั้งห้านี้ เรียกว่า อุปปาณฑพ หรือ ปาณฑวบุตร (उपपाण्डव - the Upapāṇḍavas - Junior Paāṇḍavas หรือ पाण्डवपुत्र - Pāṇḍavaputra). และได้กลับยังสวรรค์หลังจากถูกอัศวัตถามา (अश्वत्थामा - Aśvatthāmā) สังหารในตอนกลางคืนขณะกำลังหลับไหล. ⁰⁹. เหล่าพระอาทิตยา (आदित्य - Āditya) หมายถึง ลูกหลานของเทวี "อทิติ" (अदिति - Aditi) ซึ่งเป็นตัวแทนของความไม่สิ้นสุด ไร้ขอบเขต, ชื่ออาทิตยา หากเป็นเอกพจน์จะหมายถึง เทพแห่งดวงอาทิตย์ พระสูรย์. โดยทั่วไปแล้วเหล่าพระอาทิตยาจะมีสิบสององค์ประกอบด้วย พระวิสวัน (विवस्वन् - Vivasvan - सूर्य - Sūrya), พระอารยมัน (अर्यमन्‌ - Aryaman), พระตวัษฏะ (त्वष्ट - Tvaṣṭa), พระสวิตฤ (सवितृ - Savitṛ) ดูหน้าที่ 81 ของ ปรัชญาอินเดีย เล่มที่ 1.004 - ยุคพระเวท: บทสวดแห่งฤคเวท (ต่อ 1), พระภคะ (भग - Bhaga), พระธาตา (धाता - Dhātā), พระมิตระ (मित्र - Mitra) ดูหน้าที่ 71 ของ ปรัชญาอินเดีย เล่มที่ 1.003 - ยุคพระเวท: บทสวดแห่งฤคเวท, พระวรุณ (वरुण - Varuṇa), พระอัมศะ (अंश - Aṃśa), พระปูษัน (पूषन् - Pūṣan) ดูหน้าที่ 81 ของ ปรัชญาอินเดีย เล่มที่ 1.004 - ยุคพระเวท: บทสวดแห่งฤคเวท (ต่อ 1), พระอินทร์ (इन्द्र - Indra) และพระวิษณุ (विष्णु - Viṣṇu ในรูปแบบของพราหมณ์วามน - वामन - Vamana).
¹⁰. เหล่าพระวสุ (वसु - Vasu) เป็นกลุ่มเทพในศาสนาพราหมณ์-ฮินดูที่เกี่ยวข้องกับไฟและแสงสว่าง เป็นเทพบริวารของพระอินทร์และต่อมาก็เป็นของพระวิษณุ ในมหาภารตยุทธกล่าวว่า เป็นบุตรของพระมนูหรือพระธรรม กับธิดาของพระทักษะ กลุ่มเทพวสุนี้มีแปดองค์. ประกอบด้วย ธรา (धरा - Dharā - Earth), อาปะ (आपा - Āpa - Water),  อัคนี (अग्नि - Agni), อนล (अनाला - Anala), ปะเวียช (पाव - Pavaja - Fire),  อนิล (अनिल - Anila - Wind), ปรัตยุษ (प्रत्यु - Pratyūsha - Sun), ประภาส (प्रभास - Prabhāsa - Sky/Ether), โสม (सोम - Soma - Moon), ทรุวะ (ध्रुव - Dhruva - Motionless/Polaris). ¹¹. เทพฝาแฝดพระอัศวิน (अश्विन्  - Aśvin - The Aśvins) แปลว่า ผู้ครอบครองม้า เป็นเทพเจ้าตามคติความเชื่อของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู เป็นโอรสของพระสูรย์ (Sūrya) และนางสัญญา (सञ्जना - Sanjna) พระอัศวินเป็นเทพเจ้าฝาแฝดที่มีศีรษะเป็นม้า และมีร่างกายเป็นมนุษย์ องค์หนึ่งมีพระนามว่า นาสัตยอัศวิน (Nasatyas - ความกรุณา) อีกองค์หนึ่งมีพระนามว่า ทัศรอัศวิน (Darsras - ความรู้แจ้ง) เทียบได้กับเทพเจ้าตามเทพปกรณัมกรีก เช่น โฟบอส (Phobos) และ ดีมอส (Deimos), ฮิปนอส (Hypnos) และ ทานาทอส (Thanatos) เป็นต้น ในมหาภารตยุทธ นางมาทรี ชายาของท้าวปาณฑุได้ขอโอรสจากเทพเจ้าทั้งหลาย โดยที่พระนางมีบุตรกับพระอัศวินสองคน คือ นกุล (เกิดจากพระนาสัตยอัศวิน) และ สหเทพ (เกิดจากพระทัศรอัศวิน).
¹². ยักษ์ (यक्ष - Yakṣa) บรรดายักษ์ (Yakṣas) ในศาสนาพราหมณ์-ฮินดูแบบพระเวท ถือว่า ยักษ์ (ยักษา - ยักษ์เพศชาย, ยักษี หรือ ยักขินี - นางยักษ์) เป็นตัวแทนของกลุ่มสิ่งมีชีวิตลึกลับ โดยมีท้าวกุเวร (कुबेर - Kubera) เป็นจ้าวผู้เป็นใหญ่เหนือรากษส และกินนร, บ้างครั้งก็จัดให้ยักษ์อยู่ในชั้นเดียวกับเทพที่เป็นคนธรรพ์ (the Gandharvas , गन्धर्व - Gandharva - นักดนตรี), เป็นภูติผีปีศาจประเภทหรือ หรือผู้มีร่างกายใหญ่โต.
¹³. สาธยะ (साध्य - Sādhya) เหล่าสาธยเทพ (Sādhya​s) หมายถึงกลุ่มเทพเจ้ารองในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ตามคัมภีร์ปุราณะ เหล่าสาธยเทพเป็นบุตรของธรรมะ (धर्म - Dharma) และนางสัธยะ (व्यवहार्यम् - Sadhya) ซึ่งนางเป็นธิดาของพระทักษะ ตามคัมภีร์ต่าง ๆ เหล่าสาธยเทพมีจำนวนสิบสองหรือสิบเจ็ดองค์ โดยอธิบายว่าเป็นศูนย์รวมของพิธีกรรมและบทสวดในพระเวท กล่าวกันว่าเหล่าสาธยเทพนี้สถิตประทับอยู่กับเหล่าเทพ หรือสถิตอยู่ในบริเวณระหว่างสวรรค์และโลก. ในอัคนี ปุราณะได้แสดงรายชื่อเหล่าสาธยเทพสิบสององค์ไว้ดังนี้ มนัส (मानस - Manas), มันตา (मन्ता - Mantā), ปราณ (प्राण - Prāṇa), นร (नैरा - Nara), อปานะ (अपना - Apāna), วีรยาน (जीवाण्डा - Vīrayān), วิภู (विभु - Vibhu), หยะ (नमस्कार - Haya), นยะ (नूतनम्‌ - Naya), หงสะ (हंस - Haṁsa), นารายณะ (नारायण - Nārāyaṇa), และ ประภู (विधाता - Prabhu).
¹⁴. ปีศาจ (पिशाच -Piśāca) เหล่าปีศาจ (The Piśācas) เป็นปีศาจที่กินเนื้อสดเป็นอาหาร ในมหาภารตยุทธได้กล่าวถึง โดยอาศัยอยู่ในวังของท้าวกุเวร หรือพระพรหม, ปีศาจนี้ได้ต่อสู้เคียงข้างฆโฏตกัจ (घटोत्कच - Ghaṭotkacha) และบ้างปีศาจนี้ก็รับใช้ฝ่ายเการพ โดยทำหน้าที่เป็นม้าศึกของปีศาจอลัมบุษา (अलम्बुषा - Alambuṣā).
¹⁵. กูหักค์ (गुह्यक - Guhyaka) เหล่าอสูรกูหักค์ (Guhyaka) เป็นยักษ์ หรืออสูรที่ติดตามท้าวกุเวร.
¹⁶. ปิตฤ (पितृ - Pitṛ) เหล่าปิตฤ (Pitṛs) หมายถึง บิดา บรรพชน เทพบรรพชน.
¹⁷. พรหมฤๅษี (ब्रह्मर्षि - Brahmarṣi) หมายถึง ฤๅษีหรือนักพรตที่อยู่ท่ามกลางเหล่าพราหมณ์ ส่วนบรรดาพรหมฤๅษี (Brahmarṣis) นั้น หมายถึงเจ็ดนักพรต (सप्तर्षि - สัปตฤษี - Saptarṣi) ซึ่งสัปตฤษีนี้ แปรเปลี่ยนไปตามแต่ละยุคแต่ละมนูหรือมันวันทระ มนูปัจจุบันคือ พระมนูไววัสวัต (वैवस्वत मनु  - Vaivasvata Manu - รายละเอียดดูในหมายเหตุ คำอธิบายหน้าที่ 5 ของ ปุราณะ 1 ) มีสัปตฤษีอันประกอบด้วย วสิษฐ์ (वसिष्ठ - Vashiṣṭa แปลว่า ฉลาดหลักแหลมเป็นเลิศ - most excellent), กัศยปะ (कश्यप - Kaśyapa หมายถึง เต่า - turtle ในภาษาสันสกฤต), อัตริ (अत्रि - Atri), ชมทัคนี (ชัม-ทัก-นี - जमदग्नि - Jamadagni - เปลวไฟใหญ่ - great fire), โคตมะ (गौतम - Gautama), วิศวามิตร (विश्वामित्र - Viśvāmitra), และ ภรัทวาช (भरद्वाज - Bharadvāja) หรือมีมหาฤๅษีที่เป็นหัวหน้า นำโดยฤๅษีภฤคุ (भृगु - Bhṛgu - ซึ่งเป็นปฐมฤๅษี - आदि-र्षि - Adi-rṣi) ซึ่งได้สดับฟังพระเวทจากพระพรหม. โดยทั่วไปแล้วในพระเวท ในวรรณกรรมพราหมณ์-ฮินดู และสังหิตา ไม่ค่อยระบุชื่อของฤๅษีเหล่านี้นัก พระเวทถือว่าฤๅษีทั้งเจ็ดเป็นบรรพชนที่สำคัญของศาสนาพระเวท.
¹⁸. ราชฤๅษี (राजर्षि - Rājarṣi) หมายถึง ฤๅษีที่มีเชื้อพระวงศ์ เป็นวรรณะกษัตริย์ ส่วนพรหมฤๅษีก็ถือกำเนิดมาจากวรรณะพราหมณ์ ราชฤๅษีนี้ได้รับสถานะจากการพร่ำศึกษาเหล่าเรียนพระเวท สังหิตา อิติหาส ฯ ต่าง ๆ .
.
.        'ขอยกตัวอย่างโดยสังเขปของการสร้างหรือรังสรรค์โลกขึ้นดังนี้, มีทวยเทพถือกำเนิดขึ้น 33,333 องค์. เหล่าบุตรของพระวิวัสวัต⁰¹ อันศักดิ์สิทธิ์ คือ พระพฤหัทภานุ⁰², พระจักษุ⁰⁴, พระอัตมะ⁰⁵, พระวิภาวสุ⁰⁶, พระสวิตฤ⁰⁷, พระฤๅษีฤจิกะ⁰⁸, พระอรกะ⁰⁹, พระภานุ¹⁰, พระอาศาวหะ¹¹, และพระรวี¹². ในบรรดาบุตรทั้งหมด พระมหา¹³ เป็นน้องสุดท้อง และบุตรชายของเขาชื่อพระเทวภรตะ¹⁴ ซึ่งรู้จักกันว่าพระสุภราช¹⁴. พระสุภราชมีบุตรที่มีชื่อเสียงสามคน คือ พระทัศโยติ¹⁵ พระศัตชโยติ¹⁶ และพระสหัสรัชโยติ¹⁷ ซึ่งบุตรแต่ละคนก็ให้กำเนิดบุตรอีกมากมาย. พระทัศโยติผู้ยิ่งใหญ่มีบุตรหมื่นคน. พระศัตชโยติผู้ครองตนนั้นมีบุตรมากกว่าพระทัศโยติถึงสิบเท่า และพระสหัสรัชโยติมีก็มีบุตรมากกว่าพระศัตชโยติถึงสิบเท่า. บรรพชนของพวกกุรุ พวกยาดู¹⁸ และพวกภรต¹⁹ เชื้อสายต้นวงศ์ของยยาติ²⁰ อิกษวากุ²¹ และราชฤษีทั้งมวลล้วนสืบเชื้อสายมาจากพวกเขา. สรรพชีวิตต่าง ๆ มากมายก็ได้รับการประดิษฐ์รังสรรค์ขึ้น รวมทั้งสถานที่พำนักอาศัยแก่พวกสรรพชีวินเหล่านี้ด้วย.

       'มีการสร้างความลึกลับแห่งองค์ความรู้ทั้งสาม ประกอบด้วย พระเวท โยคะ²² และวิญญาณ²³ ขึ้น เช่นเดียวกับ ธรรมะ อรรถะ และกามะ²⁴. ฤๅษีได้เห็นศาสตร์ต่าง ๆ แทรกด้วยธรรมะ อรรถะ และกามะ และกฎแห่งการประพฤติปฏิบัติในโลก. ท่านเห็นประวัติศาสตร์โบราณและอธิบายทั้งหมด และศรุติ²⁵ คัมภีร์อีกด้วย. ศรุติคัมภีร์นี้มีสัญลักษณ์ของสิ่งเหล่านี้ทั้งหมด ทุกสิ่งอยู่ที่นี่. เมื่อได้กลั่นกรององค์ความรู้อันยิ่งใหญ่นี้แล้ว ฤๅษีก็สรุปองค์ความรู้ทั้งหมดทั้งที่เป็นแบบย่อและแบบรายละเอียด เพื่อเป็นคลังองค์ความรู้สำหรับเก็บรักษาภูมิปัญญาของโลกนี้ไว้. บางท่านอ่านภารตะจากเรื่องของพระมนู²⁶ บางท่านก็อ่านจากเรื่องของอาสติกะ²⁷ และบางท่านก็อ่านจากเรื่องของอุปริจระ²⁸. พราหมณ์บางท่านก็อ่านคัมภีร์ทั้งเล่ม. ผู้ที่ได้ศึกษามาดีได้แสดงความรู้เกี่ยวกับสังหิตา²⁹ โดยแสดงความคิดเห็นกับประมวลคัมภีร์นี้. บางท่านก็ชำนาญในการอธิบาย บางท่านก็จดจำเรื่องราวได้ดี.

       หลังจากทำความเพียรบำเพ็ญตบะแล้ว หลังจากจำแนกพระเวทอันเป็นนิรันดร์ไว้เป็นหมวดหมู่แล้ว บุตรชายของนางสัตยวตี³⁰ ก็ได้เรียบเรียงประวัติศาสตร์อันศักดิ์สิทธิ์นี้ขึ้น. พระพรหมฤๅษีผู้รอบรู้ ผู้เป็นบุตรของฤๅษีปราศรมุนี³¹ ก็ได้ปฏิบัติตามคำปฏิญาณอันบริสุทธิ์.
หมายเหตุ คำอธิบาย
⁰¹. พระวิวัสวัต หรือ พระวิวัสวัน หรือพระสูรย์ (विवस्वत् - Vivasvat or Vivasvan or सूर्य - Sūrya god) หมายถึงพระอาทิตย์ หรือเป็นชื่อของพระมนูองค์ปัจจุบัน (พระมนูไววัสวัต).
⁰². พระพฤหัทภานุ (बृहद्भानु - Bṛhadbhānu) แปลว่า ไฟ. หรือ ฤๅษีผู้มีความรู้กว้างขวางในพระเวทและเวทางคะ⁰³ อ้างถึง วนบรรพ มหาภารตยุทธ.
⁰³. เวทางคะ {वेदाङ्ग - คัมภีร์ - Vedāṅga - หกส่วนของพระเวท อันเป็นศาสตร์เสริม ประกอบด้วย ศึกษา (शीक्ष - śīkṣa - สัทศาสตร์  - phonetics or articulation and pronunciation), กัล์ป (कल्प - kalpa - ความคิดทางสังคม หรือ พิธีกรรม - social thought or rituals), ไวยากรณ์ (व्याकरण - vyākaraṇa - grammar), นิรุกตะ (निरुक्त - nirukta - นิรุกติศาสตร์, exposition of words, etymology), ฉันท์ (छन्द - สัมผัส - chandas or Chhanda - metrics or prosody), โยธิษะ บ้างก็เรียก ชฺโยติษะ (ज्योतिष - jyotiṣa - ดาราศาสตร์ตามแบบพระเวท - Vedic astronomy), อลังการศาสตร์ (अलंकारशास्त्र - alaṃkāraśāstra - วาทศาสตร์ - study of figures of speech).
⁰⁴. พระจักษุ (चाक्षुष - Chakṣus) มีปรากฎในครุฑะ ปุราณะ (गरुड पुराण - Garuḍa Purāṇa) รายละเอียดดูในหน้าที่ 1 ของ คัมภีร์ปุราณะ 1.
⁰⁵. พระอัตมะ (आत्मा - Atma)
⁰⁶. พระวิภาวสุ (विभावसु - Vibhāvasu) เป็นฤๅษีที่ยุธิษฐิระภราดาคนโตของเหล่าพี่น้องปาณฑพได้ให้ความเคารพมาก, อ้างถึงวนบรรพ มหาภารตยุทธ. และหมายถึง สิ่งส่องสว่างจ้า พระอาทิตย์ ไฟ พระจันทร์ เทพแห่งไฟ.
⁰⁷. พระสวิตฤ (सवितृ - Savitṛ) ทรงเป็นบิดาของสาวิตรี (सावित्री - Sāvitrī - สาวิตรีผู้เป็นภรรยาของกษัตริย์และสตรีผู้ชอบธรรม กล่าวถึงในมหาภารตยุทธ ศานติบรรพ อัธยายะที่ 234 โศลกที่ 24 สาวิตรีผู้นี้ถวายต่างหูสองข้างเป็นทาน และบรรลุสวรรค์) ในคัมภีร์พระเวททรงเป็นพระอาทิตย์ ลูกหลานของเทวีอทิติ ชื่อสวิตฤนั้น สื่อถึง "ผู้ผลักดัน ผู้ปลุกเร้า ผู้ทำให้มีชีวิต".
⁰⁸. พระฤๅษีฤจิกะ (ऋचीक - Ṛchīka) ท่านเป็นบุตรของอาทิฤๅษีภฤคุ (भृगु - Bhṛgu) อ้างตามมหาภารตยุทธ. แต่ในปุราณะอื่น ๆ และแม้แต่ในมหาภารตยุทธบ้างบรรพ (อาทิบรรพ - กล่าวว่าท่านเป็นบุตรของผู้นำเผ่าภฤคุ) ก็มีข้อมูลแตกต่างกันไป.
⁰⁹. พระอรกะ (अर्का - Arka) สัญชัยที่เล่าเรื่องมหาภารตยุทธให้ท้าวธฤษราษฎร์ฟังนั้น ได้มีการกล่าวถึงกษัตริย์โบราณที่ชื่อพระอรกะ ซึ่งครั้งหนึ่งมั่งคั่งและมีอำนาจ แต่ท้ายสุดก็พบกับความตาย.
¹⁰. พระภานุ (भानु - Bhanu) บ้างก็ว่าเป็นอีกฉายาหนึ่งของพระสูรย์.
¹¹. พระอาศาวหะ (आशावह - Āśāvaha) มาจากสองคำ อาศา แปลว่าความหวังที่สร้างแรงบันดาลใจ, (ว)หะ แปลว่า บุตรแห่งสวรรค์.
¹². พระรวี (रवि - Ravi) แปลว่าพระอาทิตย์.
¹³. พระมหา (मह्य - Mahya) คำว่ามหาในภาษาสันสกฤตหมายถึงการให้เกียรติอย่างสูง.
¹⁴. พระเทวภรตะ (देवभ्रत - Devabhrata) แปลว่าน้องชายแห่งทวยเทพ หรือ พระสุภราช (सुभ्राज - Subhrāja) ซึ่งแปลว่าสองแสงสว่างสดใส บ้างก็เรียกพระสุภราฏ (Subhrāṭ).
¹⁵. พระทัศโยติ (दशज्योति - Daśajyoti)
¹⁶. พระศัตชโยติ (शतज्योति - Śatajyoti)
¹⁷. พระสหัสรัชโยติ (सहस्रज्योति - Sahasrajyoti)
¹⁸. ยาดู (यदु - Yādu) ผู้ก่อตั้งยาดูวงศ์ (Yadu Vaṃśa) หรือ ยาทวะวงศ์ (Yādava Vaṃśa) อันเป็นหนึ่งในห้าตระกูลอารยันที่กล่าวถึงในฤค-เวท, ยาดู เป็นเจ้าชายในจันทรวงศ์และเป็นบุตรชายคนโตของยยาติ²⁰ และนางเทวยานี (देवयानी - Devayānī).
¹⁹. ภรต (भरत - Bharata) พวกภรต (พะ-ระ-ตะ) มีท้าวภรตเป็นปฐมวงศ์ อันเป็นโอรสของท้าวทุษยันต์ (दुष्यन्त - Duṣyanta) กับนางศกุนตลา (शकुन्तला - Śakuntalā) ท้าวภรตเป็นรัชทายาทแห่งจันทรวงศ์ พระองค์เป็นบรรพชนของวงศ์กษัตริย์โบราณใหญ่ ๆ ที่สำคัญคือ เหล่าวงศ์ปาณฑพหรือปาณฑวะ (The Pāṇḍavas, पाण्डव - Pāṇḍava) วงศ์เการพ (The Kauravas, कौरव - Kaurava) พฤหัทรทะ (बृहद्रथ - Bṛhadratha) ชราสันธะ (जरासन्ध - Jarāsandha) และวงศ์ภารตะ (The Bhāratas, भारत - Bhārata) เรื่องราวของท้าวภรต ปรากฎในวรรณกรรมสำคัญที่ประพันธ์โดยมหากวีกาลิทาส (कालिदास - Kālidāsa) ดูเพิ่มเติมในหน้าที่ 5 A01. บทนำ - รามายณะ  ชื่อว่า อภิชญานศากุนตลา (अभिज्ञान शाकुन्तलम् - Abhijñānashākuntala).
²⁰. ยยาติ (ययाति - Yayāti) เป็นกษัตริย์จันทรวงศ์ เป็นต้นตระกูลของเผ่ายาดวะ (สืบเชื้อสายมาจากยาดู) และปาณฑวะ.
²¹. อิกษวากุ (इक्ष्वाकु - Ikṣvāku) เป็นกษัตริย์องค์แรกของแคว้นโกศล เป็นผู้ก่อตั้งราชวงศ์อิกษวากุ หรือที่รู้จักกันในนามสุริยวงศ์ (सूर्यवंश - Sūryavaṃśa) อันเป็นต้นตระกูลสำคัญและเรื่องราวในรามายณะ.
²². โยคะ (योग - Yoga) การรวมกันระหว่างจิตใจมนุษย์กับพระผู้สูงสุด.
²³. วิญญาณ (विज्ञान - Vijñāna) องค์ความรู้ที่ได้มาจากตระหนักรู้ด้วยตนเอง.
²⁴. ธรรมะ อรรถะ และกามะ (धर्म, अर्थ, काम - Dharma, Artha and Kāma - หน้าที่/จริยธรรม, การเจริญเติบโต/หน้าที่การงาน, ประสงค์/แรงจูงใจ) หรือที่เรียกรวมว่า ตรีวรค (त्रिवर्ग - Trivarga) เป็นเป้าหมายของการดำรงอยู่ของมนุษย์ หรือจุดหมายสามประการแห่งความพยายามของมนุษย์.
²⁵. ศรุติ (श्रुति - Śruti) แปลว่า "สิ่งที่ได้ยินมา - that which is heard," เป็นการเปิดเผยจากสวรรค์. ดังนั้นจึงเป็นข้อความที่เชื่อถือได้มากที่สุด. สิ่งเหล่านี้ถูกส่งต่อด้วยปากต่อปากจากรุ่นสู่รุ่น โดยไม่มีการแก้ไขเพิ่มเติมใด ๆ .
²⁶. พระมนู (मनु - Manu) ดูในหมายเหตุ คำอธิบาย หน้าที่ 5 ของ คัมภีร์ปุราณะ 1.  
²⁷. อาสติกะ (आस्तिक - Āstika) เป็นฤๅษีที่ฉลาดและอุทิศตน สำเร็จการศึกษาจากฤๅษีไชยาวณะ (च्यवन - Cyavana) ซึ่งเป็นบุตรชายของอาทิฤๅษีภฤคุ โดยมีบิดาคือ ฤๅษีชรัตการุ (जरत्कारु - Jaratkāru) และ มารดาคือนางมนสา หรือพระมนสาเทวี (मनसा - Manasā) เทวีแห่งงูและนาค.
²⁸. อุปริจระ หรือ อุปริชา (उपरिचर - Uparicara - ผู้เคลื่อนไปในอากาศ) เป็น วสุหรือพระอุปเทวดา (เทพย่อยหรือกึ่งเทพหรือนรเทพ) อ้างตามมหาภารตยุทธ ได้ขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์แห่งเจดีตามพระบัญชาของพระอินทร์ พระองค์มีบุตรห้าคนจากพระชายา และมีบุตรชายหนึ่งคนจากนางอัปสรชื่ออาทริกาซึ่งถูกสาปให้มาเกิดเป็นปลาบนโลก พระองค์มีบุตรชายหนึ่งคนชื่อมัสยา (ปลา) และลูกสาวหนึ่งคนชื่อสัตยวตี³⁰. ซึ่งเป็นมารดาของพระฤๅษีวฺยาส.
²⁹. สังหิตา (संहिता - Saṃhitā) เป็น "บทสวดพระเวท” เป็นประเพณีกล่าวปากเปล่าของพระเวท ประกอบด้วยปาฐะหรือ “บทสวด” หรือวิธีการสวดมนต์พระเวทหลายแบบ บทสวดเหล่านี้จะร้องในช่วงเวลาบูชาและยัญพิธี (yajña) ซึ่งเป็นที่มาของพิธีกรรมในยุคพระเวทตอนต้น.
³⁰. นางสัตยวตี (सत्यवती - Satyavatī) บุตรีของ อุปริจระ หรือ อุปริจรวสุ เกิดจากครรภ์ของชาวประมงที่รู้จักในนามมัตสยาครภา (मत्स्यगर्भा - Matsyagarbhā) นางเป็นมารดาของ ฤๅษีวฺยาส (ชื่อเดิม बादरायण - บาดรายาณะ - Bādarāyaṇa) ก่อนที่นางจะแต่งงานกับท้าวศานตนุ (Śāntanu).
³¹. ปราศรมุนี (पराशर - Parāśara) เป็นบิดาของฤๅษีวฺยาส เป็นมุนีที่เคยเข้าร่วมพิธีบูชายัญอันยิ่งใหญ่ของพระทักษะ.
.
. ตามคำขอร้องของมารดา และตามคำขอร้องของบุตรผู้ชาญฉลาดของพระแม่คงคา (गङ्गा - Gaṅgā)⁰¹ ฤๅษีกฤษณะ ไทวปายนะจึง (ทำภาระหน้าที่ "นิโยค⁰²") เป็นบิดาของโอรสสามคน⁰³ โดยชอบธรรมกับพระชายา⁰⁴ ของราชาวิจิตรวีรยะ⁰⁵ (ดูในหน้าที่ 47-49 ของ 01.1 อาทิบรรพ - บรรพแห่งการเริ่มต้น). โอรสทั้งสามแห่งตระกูลเการพนี้เปรียบเสมือนไฟสามดวง. หลังจากที่ได้ให้กำเนิดธฤตราษฎร์ ปาณฑุ และวิทูรแล้ว, ฤๅษีกฤษณะ ไทวปายนะก็กลับไปยังอาศรมเพื่อบำเพ็ญเพียรตามหนทางอันชาญฉลาดอย่างเคร่งครัดต่อไป. จวบจนบุตรเหล่านี้ถือกำเนิด เติบโต และผ่านไปสู่วิถีอันสูงสุด⁰⁶ มหาฤๅษีมิได้เปิดเผยภารตะ⁰⁷ แก่โลกมนุษย์. เมื่อพระเจ้าจานาเมจยะพร้อมเหล่าพราหมณ์นับพันได้ขอร้องมหาฤๅษีกฤษณะ ไทวปายนะ วฺยาสให้สอนและเปิดเผยเรื่องราวด้วยเถิด. มหาฤๅษีจึงสั่งสอนภารตะนี้แก่ฤๅษีไวศัมปายนะผู้เป็นศิษย์ของท่าน โดยให้นั่งตรงต่อหน้าท่าน. โดยนั่งท่ามกลางเหล่าพราหมณ์ผู้สนใจทั้งหลาย ฤๅษีไวศัมปายนะเป็นผู้สวดสาธยายภารตะเป็นระยะ ๆ ในระหว่างการบูชายัญ เมื่อฤๅษีหยุดชะงักก็ถูกขอร้องให้สวดสาธยายต่อ. มหาฤๅษีวฺยาสได้บรรยายถึงสายราชวงศ์อันยิ่งใหญ่แห่งกุรุ คุณธรรมของนางคานธารี ปัญญาของมหามติวิทูร และความสม่ำเสมอของนางกุนตี. มหาฤๅษีผู้ได้รับพรยังสาธกถึงความยิ่งใหญ่ของวาสุเทพ⁰⁸ ความสัตย์แท้ของเหล่าภราดาปาณฑพ และความประพฤติชั่วของบรรดาบุตรของท้าวธฤตราษฎร์. โดยไม่ได้บรรยายถึงเรื่องแทรก (उपखायनः - อุปาขยานะ) มหาฤๅษีวฺยาสได้สาธยายแบบดั้งเดิมภารตะเป็น 24,000 โศลก (โศลกหนึ่ง ๆ เฉลี่ยมี 20 คำกลอนหรือบท). ผูัมีปัญญาจะรู้ว่านี่คือภารตะที่แท้จริง. ต่อมาท่านได้เรียบเรียงสรุปเป็นคำกลอน 150 บท พร้อมดัชนีในแต่ละอัธยายะ เนื้อหา และเหตุการณ์. ฤๅษีไทวปายนะได้สอนดัชนีนี้ให้แก่ศุกะ⁰⁹ ผู้เป็นบุตรของท่านก่อน, จากนั้นจึงสอนให้แก่ศิษยานุศิษย์คนอื่น ๆ ที่มีคุณสมบัติเพรียบพร้อมเช่นเดียวกัน. พระฤๅษีนารทมุนี¹⁰ ได้สวดสาธกภารตะนี้แก่เหล่าทวยเทพ อสิต-เทวละ¹¹ ได้สวดสาธกภารตะนี้แก่บรรดาบรรพชน ศุกะก็ได้บรรยายเรื่องนี้แก่พวกคนธรรพ์ และพวกยักษ์ และพวกรากษส.

        ทุรโยธน์เป็นไม้ใหญ่ที่ยอดเยี่ยมที่สร้างขึ้นจากความหลงใหล กรรณะเปรียบเป็นดั่งลำต้น ศกุนีเป็นเหมือนกิ่งก้าน ทุหศาสันเป็นดั่งผลและดอกไม้ที่อุดมสมบูรณ์ และท้าวธฤตราษฎร์ผู้ไร้สติเป็นเหมือนรากของมัน ยุธิษฐิระเป็นต้นไม้อันเลิศที่สร้างขึ้นจากความชอบธรรม อรชุนเป็นดั่งลำต้น ภีมะเสมือนเป็นกิ่งก้านสาขาของมัน บุตรชายทั้งสองของนางมาทรี¹² เป็นผลและดอกไม้ที่อุดมสมบูรณ์ และพระกฤษณะ พระพรหม และเหล่าพราหมณ์ก็เป็นดั่งรากของมัน.
หมายเหตุ คำอธิบาย
⁰¹. หมายถึง ภีษมะ (भीष्म - Bhīṣma) หรือ คงคาบุตร (गङ्गापुत्र - Gaṅgāputra)
⁰². นิโยค (नियोग - Niyoga) ในอินเดียสมัยโบราณมีประเพณีอยู่อย่างหนึ่งคือ หากสตรีคนใดสามีตายโดยไม่มีบุตร พี่ชายหรือญาติที่ใกล้ชิดของสามีที่ตายไปนั้นอาจจะรับเป็นสามีของสตรีคนนั้นได้ ทั้งนี้เพื่อจะได้มีบุตรสืบสกุล ประเพณีนี้ในภาษาสันสกฤตเรียกว่า "นิโยค" และบุตรที่เกิดโดยเงื่อนไขเช่นนี้ เรียกว่า "เกฺษตฺรช" ประเพณีนี้มีปฏิบัติกันในบรรดาชนเผ่ายิวโบราณเรียกเป็นภาษาอังกฤษว่า Levirate.
⁰³. หมายถึง ท้าวธฤตราษฎร์ (धृतराष्ट् - Dhṛtarāṣṭra) ท้าวปาณฑุ (पाण्डु - Pāṇḍu) และมหามติวิทูร (विदुर - Vidura).
⁰⁴. นางอัมพิกา (अम्बिका - Ambikā) และนางอัมพาลิกา (अम्बालिका - Ambālikā)
⁰⁵. ราชาวิจิตรวีรยะ (विचित्रवीर्य - Vicitravīrya - ผู้กล้าอันงดงาม) พระอนุชาของภีษมะ.
⁰⁶. ตาย.
⁰⁷. ภารตะ (भारत - Bhārata) เป็นฉบับส่วนขยาย (มี 24,000 โศลก) จากฉบับดั้งเดิม (ชยะ - มี 8,800 โศลก) ของมหากาพย์มหาภารตะในฉบับปัจจุบัน ซึ่งมีมากถึง 90,000 โศลก (หรือ 100,000 โศลก).
⁰⁸. วาสุเทพ (वासुदेव - Vāsudeva) - ชื่อของพระกฤษณะ ในฐานะที่เป็นบุตรของวสุเทพ (वसुदेव - Vasudeva).
⁰⁹. ศุกะ (शुक - Śuka)
¹⁰. พระฤๅษีนารทมุนี (नारद - Nārada) ดูหมายเหตุ คำอธิบาย 1 หน้าที่ 1 ของ 01. พาลกัณฑ์ - สรรคที่ 1-2. รามายณะ.
¹¹. อสิต-เทวละ (असित - देवल - Asita-Devala) เป็นสองฤๅษีโบราณ ซึ่งมักจะปรากฎชื่อสองท่านนี้คู่กันเสมอ.
¹². นางมาทรี (माद्री - Mādrī) เป็นมารดาของนุกุล และสหเทพ.
.
.        'หลังจากที่ท้าวปาณฑุได้พิชิตแคว้นรัฐต่าง ๆ มากมายทั้งด้วยสงครามและความกล้าหาญ พระองค์ก็ทรงพักผ่อนโดยเสด็จเข้าพงพนาไปกับเหล่าฤๅษี. ด้วยพระองค์ชอบล่าสัตว์ จากการที่ได้สังหารกวางในขณะที่มันกำลังสมสู่กับคู่ของมัน ทำให้การออกไปล่าสัตว์ได้นำความโชคร้ายมาสู่ท้าวปาณฑุ. ตั้งแต่เหล่าภราดาปาณฑพถือกำเนิด ซึ่งเป็นบุตรชายของนางปฤถา⁰¹ ได้ใช้ชีวิตตามบรรทัดฐานที่กำหนดไว้. ตามที่ได้บัญญัติไว้ตามตัวบท มารดาทั้งสอง⁰² ได้ตั้งครรภ์กอปรด้วยบุตรที่เกิดจากพระธรรมเทพ⁰³ พระวายุ⁰⁴ ท้าวสักกะ⁰⁵ และจากเทพสององค์คือเทพฝาแฝดพระอัศวิน. เหล่าภราดาปาณฑพเจริญวัยขึ้นภายใต้การดูแลของมารดาทั้งสองและได้อยู่ในสังคมของเหล่าปราชญ์ผู้ศักดิ์สิทธิ์ทั้งในป่าพุ่มไม้และพนาพงไพร.  จากนั้นเหล่าปราชญ์นี้ก็พาเหล่าภราดาฯ ไปยังที่ที่ปราชญ์พำนักและพงไพร. จากนั้นบรรดาปราชญ์ฤๅษีได้พาเหล่าภราดาปาณฑพ ไปพบท้าวธฤตราษฎร์และเหล่าโอรสของพระองค์. เหล่าภราดาปาณฑพได้แต่งกายเป็นศิษย์พรหมจารี⁰⁶ ไว้ปอยผมอันศักดิ์สิทธิ์. ฤๅษีท่านหนึ่งกล่าวว่า "ศิษย์ของเราเหล่านี้ เป็นบุตรของท้าวปาณฑุ เป็นบุตร เป็นพี่น้อง และเป็นมิตรสหายของท่าน." เมื่อกล่าวเช่นนี้แล้ว พระฤๅษีก็จากไป. เมื่อท้าวธฤตราษฎร์และเหล่าโอรสของพระองค์ได้ทอดพระเนตรเห็นเหล่าบุตรชายของท้าวปาณฑุที่ถูกทิ้งไว้กับพวกตนแล้ว พวกเการพ และบรรดาบัณฑิตท่ามกลางวรรณะต่าง ๆ รวมทั้งชาวเมือง (หัสตินาปุระ) ต่างโห่ร้องต้อนรับด้วยความยินดี. อย่างไรก็ตามมีบางคนกล่าวว่าพวกเขาไม่ใช่บุตรชายของท้าวปาณฑุ เมื่อท้าวปาณฑุได้สิ้นพระชนม์ไปนานแล้ว. อย่างไรก็ตามด้วยเสียงติฉินนินทาดังมาจากทั่วทุกสารทิศ ก็ไม่มีใครสนใจนัก. ด้วยโชคมหาศาล เมื่อบุตรหลานของท้าวปาณฑุปรากฎตัวให้เห็น. เหล่าภราดาปาณฑพก็ได้รับการต้อนรับ. เสียงต้อนรับสะท้อนก้องไปทั่ว. ความอลเวงนินทากาเลก็สิ้นสุดลง สิ่งมีชีวิตที่มองไม่เห็น (ปีศาจ สิ่งที่ไม่เป็นมงคล) ก็ร้องโวยวายเสียงดัง และสะท้อนก้องไปทุกทิศทาง. เมื่อปารถะ⁰⁸ และคนอื่น ๆ เข้ามายังเมือง ก็มีกลิ่นดอกไม้หอมฟุ้งกระจายไปทั่ว พร้อมเสียงสังข์และกลองคาบ (ไภริน, กลองหน้าเดียวก้นกลม). นับเป็นสิ่งมหัศจรรย์ยิ่ง. ความปรีดาปรากฎจากชาวเมืองผู้ที่รักชื่นชมพวกเขา เสียงดังลั่นนี้ได้ยินไกลไปถึงสวรรค์ และทำให้ชื่อเสียงของเหล่าภราดาปาณฑพขจรขจาย.

      พี่น้องปาณฑพได้อาศัยอยู่ที่เมืองนี้ โดยไม่มีผู้ใดมาคุกคาม พวกเขาได้ศึกษาพระเวทและศาสตร์⁰⁹ อื่น ๆ อีกมากมาย ประชาชนทุกคนเคารพพวกเขา. ชาวเมืองต่างชื่นชมกับความบริสุทธิ์ของยุธิษฐิระ ความแข็งแกร่งของภีมะ ความกล้าหาญของอรชุน ความนอบน้อมของฝาแฝด (นกุลและสหเทพ) และความอ่อนน้อมถ่อมตนของนางกุนตีต่อผู้เฒ่าผู้แก่ของนาง.
---------------
⁰¹. ปฤถา (पृथा - Pṛthā) เป็นชื่อเดิมของนางกุนตี (कुन्ती - Kuntī) - มารดาแห่งวีรบุรุษ (วีรมาตะ - Vīramāta) ปฤถานั้น เป็นนามสกุลของนางกุนตี น้องสาวของวาสุเทพ (พระกฤษณะ) บุตรบุญธรรมของท้าวกุนติโภช (कुन्तिभोज - Kuntibhoja) ผู้ไร้บุตร ซึ่งเป็นเพื่อนของบิดา, ท้าวสุระ (Śūra) นางได้รับใช้พระฤๅษีทุรวาส (Durvāsa) และได้มนตร์มาบ้าง นางได้อัญเชิญพระอาทิตย์มาต่อหน้านางเพื่อทดสอบประสิทธิภาพของมนตร์ นางขอร้องให้พระองค์กลับมา แต่พระองค์ได้พระราชทานบุตรชายแก่นางเมื่อนางยังเป็นสาวและจากไป นางกลัวเรื่องอื้อฉาว จึงทิ้งบุตรไว้ในแม่น้ำ และต่อมานางได้กลายเป็นชายาของท้าวปาณฑุ นางได้ให้กำเนิดบุตรชายที่มีชื่อเสียงสามคน ทั้งหมดเป็นเทพบุตร (Devaputras) และเทียบเท่ากับพระอินทร์ ได้แก่ ยุธิษฐิระ (ธรรมบุตร - Dharmaputra) จากธรรมเทพ (พระยม) ภีมะจากมรุตะ {Māruta - พระพาย - (पवन - Pavana) หรือพระวายุ} และอรชุนจากพระอินทร์.
⁰². นางกุนตีและมาทรี.
⁰³. พระธรรมเทพ เป็นอีกนามหนึ่งของพระยม. รายละเอียดดูเพิ่มเติมใน หมายเหตุ คำอธิบาย 01 หน้าที่ 54 ของ 01.1 อาทิบรรพ - บรรพแห่งการเริ่มต้น.
⁰⁴. พระวายุ (वायु - Vāyu) หมายถึงเทพแห่งลม หรือ มารุต (मारुत - Māruta) หรือ พระพาย (पवन - Pavana).
⁰⁵. ท้าวสักกะ (शक्र - Śakra) อีกนามหนึ่งของพระอินทร์.
⁰⁶. พรหมจารี (ब्रह्मचारी - Brahmacārī or Brahmachari) - ผู้ที่อยู่ในช่วงพรหมจรรย์ของชีวิต ผู้ที่อาศัยอยู่ในพรหมจรรย์หรือจิตสำนึกสากล, ศิษย์พรหมจรรย์ภายใต้การดูแลของอาจารย์ทางจิตวิญญาณ ผู้ที่อยู่ในระดับแรกของชีวิตทางจิตวิญญาณ ในระบบสังคมพระเวท ศิษย์ที่ยอมรับคำปฏิญาณพรหมจรรย์อย่างเคร่งครัด ในกรณีของพราหมณ์ จะเป็นเช่นนี้จนถึงอายุ 25 ปี ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่พวกเขาสามารถแต่งงานหรือดำเนินชีวิตพรหมจรรย์ต่อไปได้ นับเป็นสมาชิกของกลุ่มชีวิตทางจิตวิญญาณกลุ่มแรก ตามระบบสังคมพระเวทที่มีอาศรมสี่กลุ่ม (four āśramas)⁰⁷. ⁰⁷. อาศรม (आश्रम - Āśrama) อาศรมสี่กลุ่ม หรือ ระบบอาศรม (four āśramas or Āśrama system) เป็นระบบของช่วงชีวิต ตามแนวทางของพราหมณ์-ฮินดูโบราณ โดยแบ่งเป็นสี่ช่วง
      หนึ่ง) พรหมจรรย์ (ब्रह्मचर्य - Brahmacharya) - ช่วงวัยเป็นศิษย์ ศึกษาเล่าเรียน.
      สอง) คฤหัสถ์ (गृहस्थ - Gṛhastha) - ผู้ครองเรือน
      สาม) วานปรัสถ์ (वानप्रस्थ - Vānaprastha) - วิถีสู่พนาวร.
      สี่) สันยาสะ (संन्यास - Saṃnyāsa or Sannyasa or Sanyasa or Sanyasi) - การสละโดยการบวช เป็นพรต.
⁰⁸. ปารถะ (पार्थ - Pārtha) หมายถึง อรชุน บุตรแห่งนางปฤถา.
⁰⁹. ศาสตร์ (शस्त्र - Śastra) หมายถึง อาวุธมหัศจรรย์ (Miraculous weapon) อ้างถึงศิวะปุราณะ, ส่วนในคัมภีร์ธรรมศาสตร์นั้นกล่าวว่า ศาสตร์ หมายถึง สาขาวิชาที่เรียนรู้, หากพิจารณาในนิยามทั่วไป ศาสตร์ในภาษาสันสกฤตแปลว่า กฎเกณฑ์ทั่วไป คำนี้ใช้เป็นคำต่อท้ายในบริบทของความรู้ทางเทคนิคหรือเฉพาะทางในสาขาการปฏิบัติที่กำหนดไว้ เช่น  Jīva Śastra หมายถึง ชีววิทยา (Biology), Vastu Śastra หมายถึง สถาปัตยกรรมศาสตร์ (Architectual science), Śilpa Śastra หมายถึง ศาสตร์แห่งประติมากรรม (Science of sculpture), Neeti Śastra หมายถึง รัฐศาสตร์ (Political Science) เป็นต้น.
.
. ทั่วทั้งโลกต่างพึงพอใจกับระดับความกล้าหาญของเหล่าภราดาปาณฑพ.

       'หลังจากที่ผ่านไปไม่กี่ปี ในการชุมนุมของเหล่ากษัตริย์อันมีพิธีที่นางกฤษณา⁰¹ จะเป็นผู้เลือกเจ้าบ่าว อรชุนได้แสดงฝีมือทักษะอันยากยิ่งและได้รับชัยชนะในการแข่งขัน รวมทั้งชนะ (ใจ) ของเธอด้วย. จากวันนั้นเป็นต้นมาเขาได้รับการเคารพจากผู้คนทั้งโลกในฐานะจอมเกาทัณฑ์ผู้ยิ่งใหญ่. อรชุนเป็นดั่งดวงอาทิตย์ในสนามรบ ดูเป็นที่แสลงใจ (สำหรับศัตรู) อย่างยิ่ง. เขาปราบบรรดาราชาและกลุ่มชนเผ่าที่สำคัญได้ทั้งหมด. ด้วยเหตุนี้กษัตริย์⁰² จึงสามารถประกอบพิธีบูชาราชสูยะ⁰³ ได้. ด้วยคำแนะนำอันชาญฉลาดของพระกฤษณะ, ฤทธิ์ของภีมะและอรชุน ตลอดจนท้าวยุธิษฏิระ ได้สังหารท้าวชราสันธ์⁰⁴ และบั่นเศียรกษัตริย์แห่งเจตี⁰⁵ ด้วยเหตุนี้จึงมีสิทธิธรรมในการทำพิธีราชสูยะ อันอุดมไปด้วยเสบียงภักษาหาร และเครื่องบูชา และเต็มเปี่ยมไปด้วยคุณธรรม. ทุรโยธน์ได้มายังราชพิธีนี้ด้วย และได้เห็นทรัพย์ศฤงคารอันมากมายของเหล่าพวกภราดาปาณฑพในทุกด้าน -- ทั้งเครื่องบูชา อัญมณีมีค่า ทองคำ เพชร พลอย โคกระบือ ม้า ช้าง และสมบัติต่าง ๆ . เมื่อเห็นดั่งนี้ ความริษยาทำให้ทุรโยธน์พลุ่งพล่าน ยิ่งคุกรุ่นเมื่อได้เห็นท้องพระโรง (ของนครอินทรปรัสถ์) สวยสง่าดุจเทียมม้าสวรรค์ที่สร้างด้วยมายา. ก่อนที่พระกฤษณะ (จะมีวีรกรรมกับทุรโยธน์ในเบื้องหน้า) เขาก็ถูกภีมะเยาะเย้ยว่าเขามีชาติกำเนิดแสนธรรมดา เพราะสับสนกับสถาปัตยกรรมที่หลอกลวง.

       'ท้าวธฤตราษฎร์ก็ได้รับรายงานเรื่องราวนี้ ในขณะที่พระองค์กำลังสำราญกับสิ่งของบรรดามีและของมีค่าต่าง ๆ อยู่นั้น บุตรของพระองค์ (ทุรโยธน์) ก็กลายเป็นดูซีด เหลือง และผอมแห้ง อันความรักที่มีต่อบุตรชาย กษัตริย์พระเนตรบอดจึงอนุญาตให้บุตรทุรโยธน์จัดให้มีการเล่นสกาขึ้น. เมื่อวาสุเทพได้ทราบเรื่อง พระองค์พิโรธ. แต่ก็ไม่ได้ทำอะไรเพื่อหยุดการพิพาทนี้ และมองความเกมแห่งความตายและการกระทำอันอยุติธรรมอื่น ๆ ที่มีความสำคัญเพิ่มขึ้น. แม้แต่มหามติวิทูร ภีษมะ โทรณาจารย์⁰⁶ และกฤปาจารย์⁰⁷ รวมทั้งบุตรแห่งศารวัต⁰⁸ แต่พระองค์ (พระกฤษณะ) ก็ทำให้เหล่ากษัตริย์สังหารเข่นฆ่ากันเองในมหาสงครามที่กำลังจะเกิดขึ้น.

       'เมื่อได้ทราบข่าวชัยชนะของพวกปาณฑพและทราบถึงปฏิญญาของทุรโยธน์ กรรณะ และศกุนิแล้ว, ท้าวธฤตราษฎร์ครุ่นคิดอยู่ครู่หนึ่ง จากนั้นจึงกล่าวแก่สัญชัย⁰⁹ ว่า: "โอ สัญชัย! จงฟังทุกสิ่งที่ข้าฯ จะกล่าว.
---------------
⁰¹. นางกฤษณา (कृष्णा - Kṛṣṇā) เป็นอีกชื่อหนึ่งของนางเทฺราปตี และอีกชื่อก็คือ ปาญฺจาลี (पाञ्चाली - Pāñcālī หรือ  Panchali - ราชธิดาแห่งแคว้นปาญจาละ หรีอ ปัญจาละ - पञ्चाल, Pañcāla).
⁰². ท้าวยุธิษฎิระ - ราชาแห่งเมืองอินทรปรัสถ์ (इन्द्रप्रस्थ - Indraprastha).
⁰³. ราชสูยะ (राजसूय - Rājasūya) - เป็นพิธีราชาภิเษกของภารตะโบราณ มีปรากฎในยชุรเวท (รวมทั้งพิธีอัศวเมธ) เป็นการเสียสละอันยิ่งใหญ่เมื่อมีการราชาภิเษก โดยกษัตริย์และเจ้าชายอื่น ๆ ถวายเครื่องบรรณาการและต้องยอมรับความเหนือกว่าของกษัตริย์ผู้สวมมงกุฎแห่งสากลโลก.
⁰⁴. ท้าวชราสันธ์ (जरासन्ध - Jarāsandha) - กษัตริย์แห่งแคว้นมคธ (मगध - Magadha) ต่อมาถูกสังหารโดยภีมะ (สภาบรรพ).
⁰⁵. กษัตริย์แห่งเจตี (चेदी - Cedī or Chedi) - หมายถึงศิศุปาละ (शिशुपाल - Śiśupāla) กษัตริย์ที่เป็นอริกับพระกฤษณะ เป็นโอรสของท้าวทมโกษะ. เดิมปางก่อนมีนามว่า "ชยะ" เป็นทวารบาลไวกูณฐ์สวรรค์ (वैकुण्ठ - Vaikuṇṭha) ของพระวิษณุ. พระกฤษณะได้สังหารศิศุปาละในระหว่างพิธีบูชาราชสูยะ.
⁰⁶. โทรณาจารย์ (द्रोण - Droṇa หรือ द्रोणाचार्य - Droṇācārya) - อาจารย์ผู้สอนการยิงธนูให้แก่พวกปาณฑพและพวกเการพ.
⁰⁷. กฤปาจารย์ หรือ กฤปะ (कृपाचार्य - Kṛpācārya หรือ कृप - Kṛpa) - ท่านเป็นสมาชิกสภาแห่งอาณาจักรกุรุ และเป็นครูของพวกปาณฑพและพวกเการพในช่วงแรก ๆ ก่อนที่โทรณาจารย์จะเข้ามาสอนในช่วงหลัง.
⁰⁸. ศารวัต (शारद्वत - Śāradvata) - เป็นอีกชื่อของกฤปาจารย์ {กำเนิดจากปราชญ์-นักรบนามว่าศารวัน (Śāradvan) และนางอัปสรา (अप्सरा)} ต่อมาเป็นอาจารย์ของราชาปรีกษิต (परीक्षित् - Parīkṣit) ซึ่งได้ต้อนรับมหามติวิทูรสู่เมืองหัสตินาปุระ.
⁰⁹. สัญชัย บ้างก็เรียก สันชัย (सञ्जय - Sanjaya แปลว่าชัยชนะ) - เป็นสาวกของฤๅษีวฺยาส เชื่อกันว่าท่านมีพรสวรรค์แห่งการเห็นทิพยทฤษฎิ¹⁰ ซึ่งเป็นความสามารถในการสังเกตเหตุการณ์ที่อยู่ไกลออกไปในจิตใจของท่าน ซึ่งได้รับมาจากฤๅษีวฺยาส ท่านเล่าเหตุการณ์ในสงครามคุรุเกษตรให้ท้าวธฤตราษฎร์ฟัง รวมทั้งเหตุการณ์ที่บรรยายไว้ในคัมภีร์หรือลำนำภควัท คีตา.
¹⁰. ทิพยทฤษฎิ (दिव्यदृष्टि - Divyadṛṣṭi หรือ Divyadrishti หรือ Divya-drishti ) - นิมิตอันศักดิ์สิทธิ์.
.
. แล้วเจ้าก็จะพบว่าข้าฯ ไม่สมควรได้รับการดูหมิ่น. เจ้าเป็นผู้มีความรู้ในคัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์ มีความฉลาด มีปัญญา และเป็นที่เคารพนับถือก็เพราะด้วยปัญญาของเจ้า. ข้าฯ ไม่ได้ชอบสงคราม และไม่ชอบการทำลายล้างสายเลือดของข้าฯ เอง. ข้าฯ ไม่ได้มีความผูกพันกับบุตรชายเป็นพิเศษ เมื่อเทียบกับบุตรชายของของท้าวปาณฑุ. เหล่าบุตรชายของข้าฯ เดินทางผิด ไม่พอใจข้าฯ เพราะข้าฯ ชราและตาบอด. ทั้งหมดที่ข้าฯ ทนทุกข์ทรมานนี้ ก็เพราะสภาพร่างกายที่อ่อนแอของข้าฯ และด้วยความรักที่มีต่อบุตรชายของข้าฯ . ข้าฯ ช่างหลงผิดและโง่เขลาเสียเหลือเกิน และความโง่เขลาของทุรโยธน์ก็เติบโตมาจากสิ่งนั้น. เขาเห็นความมั่งคั่งและอำนาจของเหล่าบุตรของท้าวปาณฑุในพิธีราชสูยะ และถูกเยาะเย้ยถึงความเก้ ๆ กัง ๆ เมื่อดำเนินเข้าสู่ท้องพระโรง. ทุรโยธน์ไม่อาจทนเห็นสิ่งนี้ได้ และก็ไม่สามารถเอาชนะเหล่าภราดาปาณฑพในสนามรบได้เช่นเดียวกัน. ต่างจากกษัตริย์ที่ไม่สามารถเสาะแสวงหาสมบัติได้เต็มที่ เขาจึงวางแผนการเล่นสกาอย่างไม่ยุติธรรมด้วยความช่วยเหลือของกษัตริย์แห่งแคว้นคันธาระ.⁰¹ โอ ซัลติ!⁰² จงฟังคำพูดของข้าฯ และเรียนรู้ทุกอย่างที่เกิดขึ้นในภายหลังและทุกอย่างที่ข้าฯ รู้. เมื่อเจ้าได้ยินสิ่งที่ข้าฯ พูดและจำได้ เจ้าจะรู้ว่าดวงตาอันชาญฉลาดของข้าฯ นั้น มีพรสวรรค์ในการมองการณ์ไกล.

       ' "โอ สัญชัย! ข้าฯ ไม่มีความหวังที่จะได้รับชัยชนะเลย เมื่อข้าฯ ได้ยินว่านางกฤษณา⁰³ ถูกนำตัวไปแสดงต่อหน้าเหล่ากษัตริย์ เมื่อธนูวิเศษได้ง้างขึ้นและแล่นออกไป เป้าก็ตกลงสู่พื้น.

       ' "โอ สัญชัย! ข้าฯ ไม่มีความหวังที่จะได้รับชัยชนะเลย เมื่อข้าฯ ได้ยินว่านางสุภัทรา⁰⁴ แห่งวงศ์มธุ⁰⁵ ถูกอรชุนบังคับให้สมรสที่เมืองทวารกา⁰⁶ ในขณะที่วีรบุรุษทั้งสอง⁰⁷ แห่งวงศ์วฤษณิ⁰⁸ ก็ยังเข้าเป็นเพื่อนสนิทกับเมืองอินทรปรัสถ์⁰⁹ โดยไม่รู้สึกขุ่นเคือง.

       ' "โอ สัญชัย! ข้าฯ ไม่มีความหวังที่จะได้รับชัยชนะเลย เมื่อข้าฯ ได้ยินว่าอรชุนทำให้พระอัคนี¹⁰ พึงพอใจ โดยมอบขาณฑวะ วนา¹¹ ให้ และเมื่ออรชุนใช้ศรศักดิ์สิทธิ์ตรวจดูฝนที่ตกลงมาโดยกษัตริย์แห่งเหล่าเทพ (พระอินทร์).

       ' "โอ สัญชัย! ข้าฯ ไม่มีความหวังที่จะได้รับชัยชนะเลย เมื่อข้าฯ ได้ยินว่ายุธิษฐิระพ่ายแพ้ในการเล่นสกาแก่ซัลพละ¹² และอาณาจักรของเขาก็ถูกริบ ทั้ง ๆ ที่เหล่าภราดาปาณฑวะที่เหลือซึ่งยังทรงอำนาจ ได้ร่วมนั่งดูการเล่นสกานี้ด้วยก็ตาม.
---------------
⁰¹. คันธาระ (गान्धार - Gāndhāra) - กษัตริย์แห่งคันธาระคือศกุนิ (शकुनि - Śakuni) — ดินแดนแห่งภารตะโบราณ เชื่อกันว่าดินแดนนี้ทอดยาวจากริมฝั่งแม่น้ำสินธุไปจนถึงคาบูล, ท้าวสุพลาเป็นผู้ปกครองที่ยิ่งใหญ่ของรัฐนี้ บุตรีของพระองค์คือนางคานธารี ซึ่งเป็นชายาของท้าวธฤตราษฎร์ (โศลกที่ 11, อัธยายะที่ 111, อาทิบรรพ).
⁰². ซัลติ (सौति - Sauti or Souti) หมายถึงผู้เล่าเรื่องมืออาชีพ ในที่นี้หมายถึงสัญชัย.
⁰³. นางเทฺราปตี.
⁰⁴. นางสุภัทรา (सुभद्रा - Subhadrā) - ขนิษฐาของพระกฤษณะ ซึ่งนางสุภัทราเป็นธิดาของวสุเทพกับนางเทวกี พระนางมีพี่ชายสองคนคือพระกฤษณะและสารณะ {ส่วนพลราม (बलराम- Balarāma) - เกิดจากวสุเทพกับนางโรหิณี (रोहिणी - Rohiṇī) - พลรามมีศักดิ์เป็นพี่พระกฤษณะ} และนางเป็นชายาของอรชุน เป็นมารดาของอภิมันยุ (अभिमन्यु - Abhimanyu) - และเป็นอัยกีของท้าวปรีกษิต.
⁰⁵. วงศ์มธุ (मधु - Madhu) - แปลว่า หวาน น้ำผึ้ง หรือเป็นอีกฉายาหนึ่งของพระศิวะ, วงศ์ยาทวะ (यादव - Yādava, The Yādavas) หรือวงศ์มาธุระ (माथुर - Māthura, The Māthuras) ก็สืบมาจากวงศ์มธุ.
⁰⁶. เมืองทวารกา (द्वारका - Dvārakā) - อาณาจักรเกาะของพระกฤษณะ ตั้งอยู่บริเวณชายฝั่งตะวันตกของภารตะ ซึ่งพระองค์ทรงแสดงมนตร์ขลังเมื่อห้าพันปีก่อน เมืองหลวงของชาวยาดู พระกฤษณะทรงสร้างเมืองนี้ขึ้นเพื่อปกป้องชาวยาดูจากการโจมตีของเหล่าอสูร เมืองนี้เป็นเกาะนอกชายฝั่งตะวันออกของภารตะ ซึ่งปัจจุบันเรียกว่าคุชราต เมื่อพระกฤษณะสิ้นชีพ มหาสมุทรก็ปกคลุมเมืองนี้ทั้งเมือง.
⁰⁷. พระกฤษณะและพลราม รายละเอียดพลราม ดูได้ในหมายเหตุ คำอธิบาย ข้อ 1. หน้าที่ 152 ของ 05. อุโทยคบรรพ - บรรพแห่งความพยายาม.
⁰⁸. วงค์วฤษณิ หรือ วริชนิ (वृष्णि - Vṛṣṇi หรือ Vrishni) - เป็นวงศ์ที่สืบต่อมาจากวงศ์ยาดู, ซึ่งวฤษณิเป็นชื่อของหนึ่งในกษัตริย์ผู้มีชื่อเสียงของวงศ์ยาดู.
⁰⁹. อินทรปรัสถ์ (इन्द्रप्रस्थ - Indraprastha) - เป็นเมืองหลวงของพวกปาณฑวะ ปัจจุบันคือเมืองเดลลี ซึ่งเป็นเมืองหลวงของภารตะยุคปัจจุบัน.
¹⁰. พระอัคนี (अग्नि - Agni) - เทพแห่งไฟ เป็นบุตรของพระพรหม เป็นตัวตนอันศักดิ์ของการบูชาไฟ ถือเป็นผู้ส่งสารของเหล่าเทวดาไปยังมวลมนุษย์.
¹¹. ซัลพละ (सौबल - Saubala หรือr Soubala) - เป็นอีกฉายาหนึ่งของศกุนิ.
  ⁴³. ราชาสคระ (बाहुक - Sagara) - บุตรของบาหุกะ (बाहुक - Bāhuka) ชื่อของพระองค์แปลว่า 'ผู้ถือกำเนิดมาพร้อมยาพิษ' ต่อมาได้เป็นจักรพรรดิ กล่าวกันว่ามีบุตรอย่างน้อยหกหมื่นคน หนึ่งในนั้นคือ อสมัยชสะ (असमञ्जसा - Asamañjasa) (ภาควตะ ปุราณะ บรรพที่ 9 อัธยายะที่ 8 โศลกที่ 4 และ 8-14).
⁴⁴. ท้าวสางกฤติ (संकृति - Saṃkṛti, साङ्कृति - Sāṅkṛti, साङ्कृति - Sāṅkṛti หรือ Samkriti) - 1) กษัตริย์แห่งภารตะวงศ์ พระองค์เป็นโอรสของกษัตริย์นรกะ (नरक - Naraka) (ภาควตะ ปุราณะ บรรพที่ 9 อัธยายะที่ 17 โศลกที่ 17); 2) กษัตริย์ผู้ประทับอยู่ในท้องพระโรงของพระยม และบูชาพระองค์ (มหาภารตะ สภาบรรพ อัธยายะที่ 8 โศลกที่ 10); 3) พระมุนีที่ถือกำเนิดในราชวงศ์อตริ (अत्रि वंश -  Atri Dynasty หรือ Vaṃsa) พระองค์ได้สั่งสอนศิษย์เรื่องพระผู้เป็นเจ้าที่ไร้กายหยาบ ไม่มีคุณลักษณะ จากนั้นพระองค์ก็เสด็จไปประทับยังเทวโลก (มหาภารตะ ศานติบรรพ อัธยายะที่ 234 โศลกที่ 22).
⁴⁵. ราชานิมิ (निमि - Nimi) - 1) จักรพรรดิที่มีชื่อเสียงเป็นโอรสของท้าวอิกษวากุ; 2) โอรสของทัตตาเตรยมุนี (दत्तात्रेयमुनि - Dattātreyamuni) แห่งวงศ์อตริ (อนุศาสนบรรพ อัธยายะที่ 91 โศลกที่ 5); 3) โอรสของกษัตริย์วิทารภา (विदर्भ - Vidarbha) หลังจากยกธิดาให้แก่ฤๅษีอคัสตยะแล้ว พระองค์ก็เสด็จขึ้นสู่สวรรค์ (อนุศาสนบรรพ อัธยายะที่ 137 โศลกที่ 11).
⁴⁶. ท้าวอเชยะ (अजेय - Ajeya) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
⁴⁷. ปรศุ (परशु - Paraśu) - หมายถึง ขวานหรือขวานเล็กใช้ในการศึก 1) บุตรแห่งอุตตมะ มนู (उत्तम - Uttama Manu); 2) บุตรนางรุกมิณีกับพระกฤษณะ.
⁴⁸. ท้าวปุณฑระ (पुण्ड्र - Puṇḍra) - กษัตริย์ภารตะโบราณ, ปุณฑระนั้นเป็นเขตแดนโบราณของภารตะ เขตนี้ประกอบด้วยเขตมาลทะ (मालदा - Mālada) ในปัจจุบัน บางส่วนบนชายฝั่งตะวันออกของแม่น้ำโกสี (कोसी - Kosī) และบางส่วนในดินาชปุระ (दिनाजपुर - Dinājpur) ปัจจุบันอยู่ในประเทศบังคลาเทศ. อรชุนและกรรณะได้พิชิตดินแดนแห่งนี้ในช่วงเวลาที่ต่างกัน.
⁴⁹. ศัมภู (शम्भु - Śambhu) - 1) พระอัคนี (अग्नि - Agni) มีฐานะเทียบเท่ากับพราหมณ์ผู้รอบรู้พระเวท (มหาภารตะ วนบรรพ อัธยายะที่ 221 โศลกที่ 5); 2) เป็นบุตรของพระกฤษณะกับนางรุกมิณี (มหาภารตะ อนุศาสนบรรพ อัธยายะที่ 14 โศลกที่ 33).
⁵⁰. เทวาวฤธะ (देवावृध - Devāvṛdha) - 1) นักรบ, ผู้ต่อสู้กับฝ่ายปาณฑพในทุ่งคุรุเกษตร (มหาภารตะ กรรณบรรพ อัธยายะที่ 85 โศลกที่ 3); 2) กษัตริย์ผู้ทรงสามารถบรรลุสวรรค์พร้อมกับราษฎรของพระองค์ โดยได้มอบฉัตรทองคำเป็นของขวัญ (มหาภารตะ ศานติบรรพ อัธยายะที่ 234 โศลกที่ 21).
⁵¹. เทวหับยะ (देवहव्य - Devahavya) - มุนี, เป็นหนึ่งในสมาชิกสภาแห่งพระอินทร์ (มหาภารตะ สภาบรรพ อัธยายะที่ 7).
⁵². ราชาสุประติมะ (सुप्रतिम - Supratima) - เป็นจอมราชาท่ามกลางเหล่ากษัตริย์ของภารตะโบราณ.
⁵³. ท้าวสุประตีกะ (सुप्रतीक - Supratīka) - 1) กษัตริย์ภารตะโบราณ; 2) หนึ่งในช้างทั้งแปดที่ค้ำจุนโลกไว้ (มหาภารตะ อุโทยคบรรพ อัธยายะที่ 99); 3) ชื่อช้างของภคทัต ซึ่งเป็นได้สร้างวีรกรรมไว้มากมาย ต่อมาถูกสังหารโดยอรชุน (มหาภารตะ โทรณบรรพ อัธยายะที่ 29 โศลกที่ 43).
⁵⁴. ท้าวพฤหัทราธ (बृहद्रथ - Bṛhadratha) - กษัตริย์แห่งอังคะวงศ์ มีชาวเผ่าลมะศูระ (लंशूर इति - The Laṃśūras) บนภูเขาคฤทรกูฑะ (गृद्ध्रकूट -Gṛddhrakūṭa - เทือกเขาทางเหนือของภารตะ) ได้ช่วยเหลือพระองค์ไว้ จากการพยายามสังหารของปรศุราม (มหาภารตะ ศานติบรรพ อัธยายะที่ 48, และ โทรณบรรพ อัธยายะที่ 57 และ 62). ⁰⁵. สัตยวรตะ (सत्यव्रत - Satyavrata) - นักรบของฝ่ายเการพ เป็นโอรสคนหนึ่งท้าวธฤษตราษฎร์, บ้างก็มีชื่อเรียกว่า สัตยเสนา⁰⁶ (सत्यसेन - Satyasena) และ สัตยสันธะ (सत्यसन्ध - Satyasandha).
⁰⁶. อีกนิยามหนึ่ง สัตยเสนา (सत्यसेन - Satyasena) - บุตรชายของกรรณะ เขาทำหน้าที่เป็นทหารรักษาวงล้อรถศึกของกรรณะผู้เป็นบิดาในสงครามมหาภารตะ (มหาภารตะ กรรณบรรพ อัธยายะที่ 48 โศลกที่ 18).
⁰⁷. ศานตภยะ (शान्तभय - Śāntabhaya) - ชื่อของบุตรชายของเมธาทิธิ (मेधातिथि - Medhātithi) (วิษณุปุราณะ).
⁰⁸. สุมิตรา (सुमित्र - Sumitra) - กษัตริย์ภารตะโบราณ พระองค์เป็นอสูรที่กลับชาติมาเกิดเป็นกษัตริย์ (มหาภารตะ อาทิบรรพ อัธยายะที่ 67 โศลกที่ 63) พระองค์อยู่ฝ่ายปาณฑพ และเป็นสมาชิกในราชสำนักของยุธิษฐิระ (มหาภารตะ สภาบรรพ อัธยายะที่ 4 โศลกที่ 25).
⁰⁹. ท้าวสุพละ (सुबल - Subala) - กษัตริย์แห่งแคว้นคานธาระ (หรือคันธาระ) พระองค์เป็นบิดาของศกุนิ (शकुनि - Śakuni) และนางคานธารี (गान्धारी - Gāndhārī).
¹⁰. ท้าวชนุชังฆะ (जानुजङ्घ - Jānujaṅgha) - กษัตริย์ที่ควรระลึกถึงในทุกเช้าเย็น (มหาภารตะ อนุศาสนบรรพ อัธยายะที่ 165 โศลกที่ 69) หนึ่งในโอรสแห่งพระตามส มนู (तामस - Tāmasa) พระมนูองค์ที่ 4.
¹¹. ท้าวอนารัณยะ (अनरण्य - Anaraṇya) - 1).กษัตริย์แห่งอิกษวากุวงศ์ พระองค์เป็นมังสะวิรัติ (มหาภารตะ อนุศาสนบรรพ อัธยายะที่ 115 โศลกที่ 59) 2). ครั้งหนึ่งทศกัณฐ์ได้บุกดินแดนของท้าวอนารัณยะ ได้ต่อสู้และพระองค์ก็สิ้นพระชนม์ ก่อนจะสิ้นพระชนม์ก็ได้สาปแช่งท้าวราพณ์หรือทศกัณฐ์ว่า พระราม โอรสของพระเจ้าทศรถจะสังหารท้าวราพณ์ (พฺรหฺมาณฺฑ ปุราณะ - Brahmāṇḍa-purāṇa อัธยายะที่ 45).
¹². อรกะ (अर्क - Arka) - บุตรชายของปุรุชา (पुरुज - Puruja). เขามีบุตรนามว่าภรมยาศวะ (भर्म्याश्व - Bharmyāśva) ซึ่งต่อมาภรมยาศวะก็เป็นกษัตริย์ที่มีชื่อเสียงของแคว้นปัญจาละ (पाञ्चाला देश - Pāñcāla Deśa) (ภาควตะ ปุราณะ บรรพที่ 9 อัธยายะที่ 21 โศลกที่ 31).
¹³. ท้าวปริยภฤทยะ (प्रियभृत्य - Priyabhṛtya) - 1). กษัตริย์ภารตะโบราณ 2). บุตรแห่งพระตามส มนู (तामस - Tāmasa) พระมนูองค์ที่ 4.
¹⁴. ศุภวรตะ (शुभव्रत - Śubhavrata) - สืบค้นนามไม่พบ แต่หมายถึง "การมีใจจดจ่ออยู่ที่พระศิวะ" (ศิวะปุราณะ บรรพที่ 2 อัธยายะที่ 5 โศลกที่ 7).
¹⁵. ท้าวนิรามารท (निरामर्द - Nirāmarda) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
¹⁶. ท้าวเกตุศฤงคะ (केतुशृङ्ग - Ketuśṛṅga) - 1) กษัตริย์ภารตะโบราณ; 2) บุตรฤๅษีภฤคุ (भृगु - Bhṛgu).
¹⁷. ท้าวพฤหัทพละ (बृहद्बल - Bṛhadbala) - โอรสพระเจ้าสุพา (सुबा - Subā บ้างก็เรียกท้าวสุพละ) กษัตริย์แห่งแคว้นคานธาระ. พระองค์ได้ร่วมพิธีแต่งงานของปาญจาลี (पाञ्चाली स्वयम्वर - Pāñcālī Svayamvara) พร้อมด้วยภราดาของพระองค์ คือ ศกุนิและวฤษกะ (वृषक - Vṛṣaka) (มหาภารตะ อาทิบรรพ อัธยายะที่ 185 โศลกที่ 5).
¹⁸. ท้าวธฤษฏเกตุ (धृष्टकेतु - Dhṛṣṭaketu) - เป็นโอรสท้าวศิศุปาละ (शिशुपाल - Śiśupāla) กษัตริย์แห่งเจตี (चेदी - Cedī or Chedi) ท้าวธฤษฏเกตุมีบทบาทมากในมหาภารตยุทธ ทรงอยู่ฝ่ายภราดาปาณฑพ.
¹⁹. ท้าวพฤหัทเกตุ (बृहत्केतु - Bṛhatketu) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
²⁰. ท้าวทีพตเกตุ (दीप्तकेतु - Dīptaketu) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
²¹. ท้าวนิรามยะ (निरामय - Nirāmaya) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
²². อวิคษิตะ (अविक्षित - Avikṣita) - มรุตตะ (मरुत्त - Marutta) หนึ่งในกษัตริย์แห่งอิกษวากุวงศ์ ผู้ทรงทำการเสียสละโดยสัมวรรต (संवर्त - Saṃvarta - เป็นน้องของพระพฤหัสฯ ที่ไม่ค่อยลงรอยกันนัก) เป็นการท้าทายต่อพระอินทร์และพระพฤหัสปติ.
²³. ประพละ (प्रबल - Prabala) - ทรงพลัง, ผู้ติดตามพระหริ (พระกฤษณะ) โจมตีเหล่าอสูรผู้ติดตามแห่งพาลี (बलि - Bali - จอมอสูรในหริวงศ์). เป็นโอรสของพระกฤษณะกับนางมาทรี (माद्री - Mādrī - คนละคนกับนางมาทรีที่เป็นชายาของท้าวปาณฑุ).
²⁴. ท้าวทูรตะ (धूर्त - Dhūrta) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
²⁵. เจ้าชายกฤทบันธุ (कृतबन्धु - Kṛtabandhu) - 1) ชื่อของเจ้าชาย; 2) หนึ่งในโอรสของพระตามส มนู (तामस  - Tāmasa Manu).
²⁶. ธฤฑีษุธิ (दृढेषुधि - Dṛḍheṣudhi).
²⁷. มหาปุราณะ (महापुराणम् - Mahāpurana).
²⁸. สัมภาวยะ (संभाव्य - Saṃbhāvya) - บุตรแห่งไรวตะ (रैवत - Raivata - 1). กษัตริย์ภารตะโบราณ; 2). หนึ่งในสิบเอ็ดชื่อของพระรุทร).
²⁹. ท้าวปรัทยางคะ (प्रत्यङ्ग - Pratyaṅga) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
³⁰. ท้าวปรหัน (परहन् - Parahan) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.
³¹. ท้าวศรุติ (श्रुति - Śruti) - กษัตริย์ภารตะโบราณ.