ค. อาณาจักรล้านนา ช่วงที่พม่าปกครอง (พ.ศ.2121 - พ.ศ.2317)

ลำดับ	ภาพ	รายพระนาม	เริ่มครองราชย์	สิ้นสุดรัชกาล	รวมเวลา	หมายเหตุ
1		สาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ (อโนรธาเมงสอ/เจ้าฟ้าสารวตี) (1)	พ.ศ.2121	พ.ศ.2150	29 ปี	* พระโอรสในพระเจ้าบุเรงนองกับพระราชเทวี (เชงทเวละ)
2		พระช้อย (สะโดกะยอ) (2)	พ.ศ.2150	พ.ศ.2151	1 ปี	* พระโอรสในสาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ
3		พระชัยทิพ (มองกอยต่อ) (3)	พ.ศ.2151	พ.ศ.2156	5 ปี	*  พระโอรสในสาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ * พระโอรสในพระช้อย
		พระช้อย (สะโดกะยอ) (2)	พ.ศ.2156	พ.ศ.2158	2 ปี	* พระโอรสในสาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ * พระเชษฐาในพระชัยทิพ
4		พระเจ้าศรีสองเมือง (4)	พ.ศ.2158	พ.ศ.2174	16 ปี	* พระโอรสบุญธรรมในสาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ
5		พระยาหลวงทิพเนตร (5)	พ.ศ.2174	พ.ศ.2198	24 ปี	* ทรงเคยเป็นเจ้าเมืองฝางมาก่อน
6		พระแสนเมือง (6)	พ.ศ.2198	พ.ศ.2202	4 ปี	* พระโอรสในพระยาหลวงทิพเนตร
7		เจ้าเมืองแพร่ (7)	พ.ศ.2202	พ.ศ.2215	13 ปี	* ทรงเคยเป็นเจ้าผู้ครองนครแพร่มาก่อน
8		อุปราชอึ้งแซะ (8)	พ.ศ.2215	พ.ศ.2218	3 ปี	* พระโอรสในพระเจ้าอังวะ
9		เจพูตราย (9)	พ.ศ.2218	พ.ศ.2250	32 ปี	* พระโอรสเจ้าเจกุตรา
10		มังแรนร่า (10)	พ.ศ.2250	พ.ศ.2270	20 ปี
11		เทพสิงห์ (11)	พ.ศ.2270	พ.ศ.2270	1 เดือน	ผู้ปกครองเมืองยวม แถบเมืองแม่ฮ่องสอน
12		องค์คำ (12)	พ.ศ.2270	พ.ศ.2302	32 ปี	ผู้ปกครองเมืองล้านช้าง
13		องค์จันทร์ (13)	พ.ศ.2302	พ.ศ.2304	2 ปี	* พระโอรสในองค์คำ
14		เจ้าขี้หุด (14)	พ.ศ.2304	พ.ศ.2306	2 ปี	* อดีตเจ้าอธิการวัดดวงดี
15		โป่อภัยคามินี (15)	พ.ศ.2306	พ.ศ.2311	5 ปี
16		โป่มะยุง่วน (416)	พ.ศ.2311	พ.ศ.2317	5 ปี

 หมายเหตุ:
     (1) พระเจ้าสาวถีนรตรามังวอศรีมังสรธาช่อ (Nawrahta Minsaw)⁰² หรือ อโนรธาเมงสอ หรือ เจ้าฟ้าสารวตี ปฐมราชวงศ์ของชาวพม่าที่ปกครองแคว้นล้านนา ในช่วง พ.ศ.2121 - 2150 (29 ปี) พระองค์เป็นพระราชโอรสในพระเจ้าบุเรงนอง (Bayinnaung of Toungoo) กับพระราชเทวีเชงทเวละ (Htwe Hla) พระองค์ได้ปกครองล้านนา จนกระทั่ง พ.ศ.2127 ครั้นเมื่อสมเด็จพระนเรศวรราชาธิราช แห่งกรุงศรีอยุธยา ทรงประกาศอิสระภาพจากพม่า ทรงพยายามรวบรวมแผ่นดินอีกครั้ง พระองค์ทรงตีแคว้นล้านนาได้ทั้งหมด ซึ่งเจ้าฟ้าสารวตีต่อสู้ไม่ได้ จึงทรงยอมสวามิภักดิ์เป็นประเทศราชในปี พ.ศ.2139 แต่สมเด็จพระนเรศก็ทรงให้ เจ้าฟ้าสารวตีแห่งราชวงศ์ตองอูปกครองต่อไป อย่างไรก็ตาม พระองค์ได้ถวายพระธิดาเป็นบาทบริจาริกาในสมเด็จพระนเรศด้วย โดยปรากฎในโคลงบทที่ 21 (เรื่อง มัทรารบเชียงใหม่) ความว่า
     นอเรศขอเจื่องเจ้า          สาวกระสัตร
เทียมแท่นเสวยสมบัติ          โกถเคล้า
แล้วเล่าลูกชายถัด               เป็นแขก เขรยเอย
หวังว่าจักบางเส้า               เล่าซ้ำแถมถม ฯ
     (2) พระช้อย (Pra Soy) หรือ มองซอยเทา หรือ สะโดกะยอ เป็นกษัตริย์แห่งราชวงศ์ตองอู ที่ปกครองอาณาจักรล้านนา พระช้อยเป็นโอรสพระองค์เล็ก (ข้อมูลยังแย้งกันอยู่ ????) ในเจ้าฟ้าสารวตี หลังจากที่พระบิดาสิ้นพระชนม์แล้ว โอรสทั้งสามพระองค์แย่งชิงราชสมบัติกัน พระช้อยได้ครองราชย์ต่อจากพระบิดา ในปี พ.ศ.2150-2151 (ปีเดียว) และพระช้อยถูกพระชัยทิพ (มองกอยต่อ) (ข้อมูลยังแย้งกันอยู่ ????) พระเชษฐา แย่งราชสมบัติไป แต่พระช้อยก็กลับมาครองราชย์อีกครั้ง (พ.ศ.2156-2158 รวมสองปี). 
ต่อมาเมื่อปลายรัชกาลพระเจ้าอโนเพตลุน (Anaukpetlun - พระราชาแห่งทิศตะวันตก - พระนัดดาของพระเจ้าบุเรงนอง) กษัตริย์แห่งพม่า ได้ยกทัพมายึดเมืองเชียงใหม่ ซึ่งขณะนั้นเป็นเมืองขึ้นของอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา พระช้อยถูกจับและถูกประหารเพราะกระทำการอันเป็นทุรยศ แข็งเมือง เมืองเชียงใหม่จึงกลับมาเป็นเมืองขึ้นของพม่าอีกครั้ง.  
     (3) พระชัยทิพ (มองกอยต่อ หรือ Pra Chaiyathip) เท่าที่สืบค้น ไม่ค่อยมีบทบาทมากนัก.
     (4) พระเจ้าศรีสองเมือง วีรบุรุษแห่งเมืองนันทบุรี⁰³ ทรงครองราชย์อาณาจักรล้านนา ช่วงปี พ.ศ.2158-2174 ในกำกับของพม่าเป็นระยะเวลา 16 ปี พระองค์เป็นบุตรบุญธรรมของเจ้าฟ้าสารวตี และทรงเป็นเจ้าเมืองน่าน ในช่วงเวลานี้ แผ่นดินอยู่ในรัชสมัยของพระเจ้าสีหสุธรรมราชา⁰⁴ พระองค์คิดยึดครองล้านนาให้กลับมามีเอกราชอีกครั้ง เจ้าสรีสองเมืองจึงเอาใจออกห่างพม่า จากนั้นพระองค์ก็ถูกจับกุมไปไว้ในนครหงสาวดี.

ภาพแม่ทัพพม่าสมัยราชวงศ์อลองพญา (คองบอง หรือ กงบ่อง)

  การปกครองของล้านนาในช่วงเวลาที่พม่ายึดครองจะมีศูนย์กลางอยู่ที่เมืองเชียงใหม่ ซึ่งเป็นเมืองที่ผู้ปกครองพม่าส่งมาทำหน้าที่คอยดูแลเมืองต่าง ๆ นอกจากนี้พม่ายังแต่งตั้งตำแหน่งนาซ้าย นาขวา คอยดูแลและเก็บภาษี ตลอดจนคอยดูแลและควบคุมหัวเมืองต่าง ๆ มิให้ก่อการกบฏ พันธะสำคัญประการหนึ่งของเมืองเชียงใหม่ในฐานะประเทศราช ก็คือต้องเกณฑ์ส่วยจากเมืองต่าง ๆ ส่งไปยังพม่า และเมื่อมีศึกสงครามโดยเฉพาะศึกระหว่างพม่ากับกรุงศรีอยุธยา เมืองเชียงใหม่จะมีหน้าที่ในการเกณฑ์กำลังคนและส่งเสบียง อย่างไรก็ตามอำนาจของพม่าเหนือเมืองเชียงใหม่มิใช่เป็นอำนาจที่ถาวรหรือมั่นคงตลอดเวลา เพราะอาณาจักรพม่าก็มิได้มีความมั่นคงตลอด แต่มีการขึ้นและลงของราชวงศ์ต่าง ๆ อยู่ตลอดเวลาเช่นกัน ซึ่งความวุ่นวายในพม่าจะส่งผลต่อการปกครองของพม่าในล้านนาด้วย ประกอบกับสภาพที่ตั้งของเมืองต่าง ๆ ในล้านนา ตลอดจนระบบพันนาต่าง ๆ ของแต่ละเมืองได้กลายเป็นขุมกำลังที่ดีของเจ้าเมืองในท้องถิ่นที่จะพยายามสร้างสมอำนาจภายในเมืองเสมอมา พม่าจึงไม่สามารถควบคุมหัวเมืองต่าง ๆ ได้ ทำให้ไม่สามารถปกครองเมืองต่าง ๆ ได้อย่างเด็ดขาด ดังนั้นตลอดระยะเวลาที่พม่าปกครองล้านนาจึงเกิดกบฏของเมืองต่าง ๆ เสมอมา

     การกบฏที่เกิดขึ้นในอาณาจักรตลอดมาจึงทำให้ใน พ.ศ.2244 พม่ามีนโยบายที่จะแบ่งแยกการปกครองล้านนาออกเป็นสองส่วน:⁰⁸.

     ส่วนแรก: แยกเชียงแสนออกมาจากเชียงใหม่ ให้เมืองเชียงแสนขึ้นตรงต่อกรุงอังวะ โดยถือเป็นประเทศราชมณฑลหนึ่ง ประกอบด้วย เมืองกาย เมืองไร เมืองเลน เมืองแหลว เมืองพยาก เมืองเชียงราย และเมืองภูคา
     ส่วนที่สอง: เมืองเชียงใหม่ ประกอบด้วย เมืองในอาณาจักรล้านนาที่เหลือ อาทิ แม่ฮ่องสอน นครลำปาง ลำพูน เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองผาง เมืองสาด เมืองเชียงของ เมืองเทิง เป็นต้น

     ต่อมาพม่าให้เมืองต่าง ๆ คือ เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองนครลำปาง เมืองฝาง เมืองสาด เมืองเชียงของ และเมืองเทิงขึ้นอยู่กับเมืองเชียงแสน แต่การแบ่งแยกเมืองเชียงแสนและเมืองบริวารออกไป ก็ไม่สามารถแก้ปัญหาการกบฏในเมืองต่าง ๆ ได้ เพราะยังมีการกบฏหรือแย่งชิงอำนาจกันอยู่ตลอดเวลา
     ตั้งแต่ครึ่งหลังของ พศว.ที่ 23 เป็นต้นมา มีการแย่งชิงอำนาจกันระหว่างผู้ปกครองระดับท้องถิ่นกันเอง เช่นกรณีของเทพสิงห์ ผู้ปกครองเมืองยวมเข้าแย่งชิงเมืองเชียงใหม่จากผู้ปกครองพม่า และภายหลังก็ถูกเจ้าองค์คำจากเมืองล้านช้างเข้ามาแย่งชิงเมืองอีกต่อหนึ่ง เทพสิงห์จึงร่วมมือกับเจ้าเมืองน่านที่จะยึดเมืองเชียงใหม่กลับคืนมา แต่ไม่ประสบผลสำเร็จ ดังนั้นเจ้าองค์คำจึงสามารถปกครองเมืองเชียงใหม่สืบมา เมื่อเจ้าองค์คำถึงแก่พิราลัยก็เกิดศึกแย่งชิงเมืองภายในเมืองเชียงใหม่ จึงเป็นเหตุให้พม่ายกกองทัพมายึดครองเมืองเชียงใหม่ได้อีกครั้งใน พ.ศ.2306 และใช้ล้านนาเป็นฐานกำลังสำคัญในการยกกองทัพเข้าตีกรุงศรีอยุธยา.

       (12) องค์คำ นี้ เป็นเจ้านายลาวสายหลวงพระบาง อีกพระองค์หนึ่งที่เข้ามาปกครองเมืองเชียงใหม่ในช่วงที่พม่าปกครอง พระองค์มีความสามารถในการเข้าตีเมืองเชียงแสนได้ และมีการออกพระนามเป็นหนึ่งในอารักษ์เจนเมืองอีกด้วย อันแสดงถึงความสำคัญของพระองค์.⁰⁹.

ที่มา คำศัพท์ และคำอธิบาย:
01. ใช้กรอบข้อมูลหลักมาจาก.  th.wikipedia.org/wiki/รายนามพระมหากษัตริย์ล้านนา, วันที่สืบค้น 7 พ.ย.2559.
02. จาก. th.wikipedia.org/wiki/สาวถีนรตรามังวอศรีมังสรธาช่อ, วันที่สืบค้น 12 พ.ย.2559.
03. ปรับปรุงจาก. historicallanna01.blogspot.com/2011/04/blog-post_24.html, วันที่สืบค้น 26 พ.ย.2559.

นัดจินหน่อง อุปราชตองอู (รับบทโดย น.อ.จงเจต วัชรานันท์) ในภาพยนตร์ชุด "ตำนานสมเด็จพระนเรศวร"
 

04. มีประเด็นข้อมูลที่น่าสนใจ พระเจ้าสีหสุธรรมราชา หรือ สิริสุธรรมราชา (Thiri Thudhamma Yaza)  คือ นัดจินหน่อง หรือ นัตชิงหน่อง (Natshinnaung) เป็นโอรสของพระเจ้าบุเรงนองที่ประสูติกับพระนางราชเทวี (Yaza Dewi) หนึ่งในสามมเหสีใหญ่ของพระเจ้าบุเรงนอง ประสูติเมื่อ พ.ศ.2104 อายุน้อยกว่าพระนเรศประมาณ 5 ปีนั้น นับเป็นบุคคลสำคัญคนหนึ่งในประวัติศาสตร์สมัยนั้น เพราะเป็นทั้งนักรบและกวีที่มีชื่อเสียงของพม่า เคยทำสงครามกับสมเด็จพระนเรศวรราชาธิราชหลายครั้ง และที่สำคัญคือเป็นผู้ลอบปลงพระชนม์พระเจ้านันทบุเรง (อ้างจากบทความใน Facebook เพจ "วิพากษ์ประวัติศาสตร์," วันที่สืบค้น 27 พ.ย.2559).
05.  จาก. "ประวัติศาสตร์ล้านนา" โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สรัสวดี อ๋องสกุล, ISBN 978-616-18-0026-0, สำนักพิมพ์อมรินทร์ พิมพ์ครั้งที่ 10 พฤศจิกายน 2557.
06.  จาก. "ประวัติศาสตร์และศิลปะล้านนา", ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ดำริห์กุล, ISBN 978-616-7767-98-7, สำนักพิมพ์เมืองโบราณ, นนทบุรี, พิมพ์ครั้งที่ 1 มีนาคม 2561.                                        
07.  จาก. "คู่มือนำชมศิลปกรรมโบราณในล้านนา", ศาสตราจารย์ ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์, ISBN 978-616-465-036-7, สำนักพิมพ์เมืองโบราณ, นนทบุรี, พิมพ์ครั้งที่ 1 มีนาคม 2563.
08.  จาก. สำนักนายกรัฐมนตรี, ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่, คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์, (พระนคร : โรงพิมพ์สำนักนายกรัฐมนตรี, 2514), หน้า 84.
09.  ข้อมูลจากผู้ใช้นามว่า Dara Malee ใน Facebook เพจ "กลุ่มศึกษาลาว-อีสานเพื่อเผ่าพันธุ์ลาว," วันที่เข้าถึง 3 กรกฎาคม 2564.
10.  ปริวรรตจาก. "200 ปี พม่าในล้านนา", ลัดดาวัลย์ แซ่เซียว, พิมพ์ครั้งแรก สิงหาคม 2545 สนับสนุนโดย สกว. โรงพิมพ์ศูนย์หนังสือจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, หน้าที่ 65, อ้างอิงถึง Relationship with Burma - Part 1, "The Siam Society, p.17 และ p.25"